هشدار مدیرکل حفاظت محیط زیست اصفهان درباره فرونشست
برنامه داریم اما باید در سطح ملی تصمیم گیری شود
یاسمن صادق شیرازی
خبرنگار
خشکسالی زاینده‌رود از پایین دست رودخانه به بالادست رسید. مدیرکل حفاظت محیط زیست اصفهان، خشکسالی را شبیه یک بیماری مسری می‌داند که اول یک ناحیه را نشانه می‌گیرد و بعد تمام منطقه را درگیر می‌کند. ابتدا تالاب گاوخونی را از دست دادیم و بعد به مرور شرق رودخانه خشک شد و کشاورزی از بین رفت. بعدتر خشکی به مناطق بالا و بالاتر یعنی محل آبگیر و آب شرب اصفهان رسید و کل رودخانه را دربرگرفت.
احمدرضا لاهیجان‌زاده در گفت‌و‌گو با «ایران» تراکم جمعیت، خشکسالی، چاه‌های غیرمجاز، افزایش برداشت و حتی در مواردی اضافه برداشت زاینده‌رود را دلیل حال این روزهای گاوخونی و زاینده‌رود می‌داند. مسأله‌ای که اگر اکنون به آن رسیدگی نشود تبعات وخیم‌تری به‌دنبال خواهد داشت. لاهیجان‌زاده هشدار می‌دهد که خشکی زاینده‌رود و برداشت بی‌رویه از آن حالا بعد از گاوخونی، میراث اصفهان را نشانه گرفته، تا جایی که خشکسالی بلای جان سی‌وسه‌پل، مسجد عتیق، مسجد حکیم و بقعه شهشهان، مسجد سید و درب‌امام شده است. البته، هشدار درباره تخریب آثار باستانی شهر اصفهان ماجرای تازه‌ای نیست و سال‌هاست که کارشناسان نسبت به فرونشست آثار تاریخی به‌دلیل خشکی رودخانه هشدار می‌دهند اما به گفته لاهیجان‌زاده، این بار شرایط با همیشه فرق می‌کند چون پای میراث و ابنیه تاریخی اصفهان درمیان است.
بر اساس بررسی‌های انجام شده میزان فرونشست شمال اصفهان 15 سانتی‌متر ارزیابی شده است. لاهیجان‌زاده درباره این وضعیت می‌گوید: در حال حاضر از میدان امام و پل‌های تاریخی شهر اصفهان به سمت شاهین شهر، دولت‌آباد و برخوار دچار فرونشست 15 سانتی‌متری شده که رقم بسیار بالایی محسوب می‌شود. تحقیقات نشان می‌دهد اگر آب در زاینده‌رود به میزان 10 تا 15 مترمکعب برثانیه به‌صورت دائمی جاری نباشد، روند فرونشست تشدید خواهد شد.
او می‌گوید: البته فاجعه بزرگتری هم در راه است. اگر شرایط به همین منوال ادامه پیدا کند و آب فقط چند بار در سال به‌صورت محدود در زاینده‌رود جاری شود، میزان فرونشست‌ها در دشت اصفهان، برخوار و شاهین شهر تا سال 1410 به 50 سانتی‌متر در سال خواهد رسید و جان 2 میلیون نفر از ساکنان منطقه در معرض خطر جدی قرار خواهد گرفت.
مدیرکل حفاظت محیط زیست اصفهان به سابقه تاریخی چندهزار ساله شرق رودخانه زاینده‌رود اشاره و تأکید می‌کند که تا هزاران سال قبل مردم زیادی در اطراف این جلگه‌های حاصلخیز زندگی می‌کردند و با کشاورزی زندگی خود را می‌گذراندند. این در حالی است که مدیریت نابسامان سال‌های اخیر باعث شده تا علاوه بر اینکه کشاورزی در منطقه از دست برود، رودخانه و طبیعت و اقلیم آن هم در معرض تهدید قرار بگیرد.
به گفته لاهیجان‌زاده، بر اساس آمار به دست آمده از ایستگاه سنجش رودخانه در منطقه ورزنه که در 30 کیلومتری قبل از تالاب گاوخونی قرار گرفته و حجم آب را اندازه‌گیری می‌کند، تنها در سال‌های 1347 تا 1349، بالای یک میلیارد متر مکعب آب وارد تالاب گاوخونی شده است. یعنی علاوه بر اینکه مردم از آب رودخانه برای شرب و کشاورزی استفاده می‌کردند، حجم زیادی هم به تالاب گاوخونی سرازیر می‌شده است.
مدیرکل حفاظت محیط زیست اصفهان، یکی دیگر از دلایل خشکی زاینده‌رود را احداث سد می‌داند و می‌گوید: احداث سد زاینده‌رود در سال 1349 اولین گام برای استفاده حداکثری از رودخانه بود. با احداث سد، امکان توسعه کشاورزی در منطقه فراهم شد و در کنار آن مجوزهای بی‌رویه برای حفر چاه صادر شد؛ چاه‌هایی که اغلب در نزدیکی رودخانه قرار داشتند و منبع تغذیه‌شان رودخانه بود، نه آب‌های زیرزمینی. در حقیقت با ایجاد کانال جریان رودخانه به سمت زمین‌های کشاورزی منحرف و بعدها با حفر چاه رودخانه تخلیه شد.
آیا وضعیت گاوخونی به فراموشی سپرده شده است؟
به گفته لاهیجان‌زاده در حال حاضر مسأله اصلی منطقه، تالاب گاوخونی نیست؛ بلکه احیای زاینده‌رود و حفظ آثار تاریخی است که اگر این دو هدف محقق شود، گاوخونی هم جانی دوباره خواهد گرفت. حدود 8 سال قبل کارشناسان محیط زیست نسبت به خشکی تالاب گاوخونی هشداردادند و اعلام کردند که با این رویداد تنوع زیستی از بین خواهد رفت. همچنین عبور پرندگان مهاجر مختل شده و اطراف گاوخونی به کانون گرد و غبار تبدیل خواهد شد. فعالیت اکوتوریستی یا گردشگری طبیعی منطقه نیز نابود خواهد شد. موارد ذکرشده گرچه از اهمیت بالایی برخوردار هستند اما اینها فقط بخشی از پیامدهای خشکی زاینده‌رود می‌باشند.
نقش افزایش تراکم جمعیت در خشکسالی زاینده‌رود
مطالعات نشان می‌دهد حوضه آبریز زاینده‌رود توان حداکثر جمعیت 2.4 میلیون انسان را دارد که آنها می‌توانند به تناسب شرایط خود از رودخانه برای مصارف صنعت، کشاورزی و شرب استفاده کنند. این درحالی است که اکنون جمعیت اصفهان به بیش از 5 میلیون نفر رسیده که حداقل 75 درصد از آنها در شعاع 50 کیلومتری شهر اصفهان ساکن هستند. همچنین بیش از 70 درصد صنایع در شعاع 50 کیلومتری اصفهان استقرار دارند و این یعنی فشار حداکثری روی رودخانه.
انتقال آب به یزد و کاشان غیرکارشناسی بود
مدیرکل حفاظت محیط زیست اصفهان تأکید می‌کند که زاینده‌رود دیگر توان تأمین مصارف استان اصفهان را ندارد و حالا مصارف خارج از این حوزه شرایط را وخیم‌تر کرده است. در حال حاضر 100 میلیون متر مکعب آب از زاینده‌رود برای تأمین آب شرب استان کویری یزد استفاده می‌شود و بخش دیگری هم به شهرهای اطراف مثل کاشان تخصیص می یابد.
غرب رودخانه زاینده‌رود را از دست دادیم
لاهیجان‌زاده ادامه می‌دهد: غرب رودخانه اصفهان را هم از دست دادیم و تنها باقیمانده زاینده‌رود همان مقدار آبی است که در محل آبگیر برای شرب رها‌سازی می‌شود. باید گفت که مسأله خشکی زاینده‌رود دیگر از هشدار عبور کرده و به فاجعه تبدیل شده است. اگر فکری برای این مسأله نشود در آینده نزدیک با فرونشست گسترده اصفهان مواجه شده و شاهد خالی شدن جمعیت منطقه و مهاجرت گسترده خواهیم بود. بنابراین، لازم است تا طرح‌ها و پیشنهادات مطرح شده هرچه سریع‌تر اجرایی شوند.
مدیرکل حفاظت محیط زیست اصفهان از ارسال طرح‌ها و پیشنهادات مختلف به وزارت نیرو در این خصوص خبر می‌دهد و می‌گوید: نجات منطقه به اجرای این طرح‌ها وابسته است. چون پای چند استان در میان است و تصمیمات باید در سطح ملی باشد، پیشنهاد دادیم تا ستاد ملی رسیدگی به وضعیت زاینده‌رود تشکیل شود تا اعتبارات و تصمیمات به‌صورت ملی باشند. هرچند، مسئولان وزارت نیرو قول‌های مساعدی در این زمینه داده اند اما ضروری است که هرچه سریع‌تر این ستاد تشکیل شود تا بتوان از بروز فاجعه جلوگیری کرد.