ایران و ژاپن برای نجات بختگان، دومین دریاچه بزرگ ایران چه کرده اند؟
معرفی شیوه‌های کشاورزی پایدار به روستاییان
راضیه خوئینی
خبرنگار
تالاب بختگان با طول ۱۲۰ کیلومتر، دومین دریاچه بزرگ ایران پس از دریاچه ارومیه به شمار می‌آید. این دو دریاچه بزرگ سرنوشت مشترکی هم داشتند؛ بهره‌برداری‌های بی‌رویه هر دو را خشک کرد. طی سال‌های اخیر برای احیای این تالاب به عنوان فضایی ارزشمند از نظر محیط زیست، برنامه‌ریزی‌ها و اقداماتی از جمله رهاسازی آب انجام شده است، اما این حقابه، توان جان‌بخشی دوباره به بختگان را نداشته؛ چراکه در طول مسیر به دلیل برداشت‌های غیرقانونی، تبخیر و نفوذ به زمین، به تالاب نمی‌رسد. به مناسبت، 13 بهمن، روز جهانی تالاب‌ها درباره وضعیت تالاب بختگان با مدیر ملی طرح حفاظـت از تالاب‌های ایران به گفت‌وگو نشستیم.
مهری اثناعشری درباره طرح‌هایی که در حاشیه دریاچه و تالاب بختگان در استان فارس در حال اجراست به «ایران» گفت: از زمانی که دریاچه ارومیه در وضعیت بحرانی قرار گرفت، توافقی میان دولت‌های ایران و ژاپن در راستای یک همکاری مشترک با هدف احیای دریاچه ارومیه امضا شد. در واقع از سال 1393 توکیو بخشی از منابع مالی را به منظور اجرای پروژه احیای ارومیه، تأمین کرده است. از اهداف این پروژه مشترک سازمان حفاظت محیط زیست با ژاپن، معرفی شیوه‌های کشاورزی پایدار به روستاییان در حوزه دریاچه ارومیه و بختگان و صرفه‌جویی در مصرف آب، ارتقای آگاهی و درک جامعه محلی نسبت به نقش مهم آنان در استفاده از روش‌های کشاورزی پایدار برای احیای تالاب‌هاست.
اثناعشری درباره اجرای طرح‌های پایلوت در تعدادی از روستاهای حاشیه بختگان گفت: حدوداً از اوایل سال 1400 که با حمایت دولت ژاپن در حال فعالیت روی بحث کشاورزی پایدار و معیشت‌های سازگار با کم‌آبی بودیم، تالاب بختگان نیز علاوه بر حوضه دریاچه ارومیه به طرح‌های پایلوت سازمان حفاظت محیط زیست اضافه شد. در قالب این طرح در تعدادی از روستاهای پایلوت در حاشیه بختگان، بحث کشاورزی پایدار را با همکاری سازمان جهاد کشاورزی و خود جوامع محلی کشاورزان پیش بردیم. از نتایج چشمگیر این اقدامات پایلوت، کاهش مصرف آب در سطح مزرعه بود که توسط تیم پایش از سوی مؤسسات فنی مهندسی و تحقیقاتی جهاد کشاورزی مورد پایش و ارزیابی قرار گرفت و نتایج آن مثبت گزارش شد.
وی از مهم‌ترین دستاوردهای این طرح در سطح مزرعه را کاهش 27 درصدی مصرف آب به‌طور میانگین عنوان کرد و گفت: این محاسبات بر اساس پایش‌ها روی کنتورهای حجمی چاه‌ها به دست آمد. در بخش‌های دیگر از جمله راندمان کاربرد و افزایش بهره‌وری آب نیز نتایج محسوسی کسب کردیم. علاوه بر اینکه محصول کشاورز از نظر کمی و کیفی با هیچ کاهشی مواجه نشد، بلکه با اجرای این طرح در بسیاری از موارد افزایش محصول و بهبود کیفیت را شاهد بودیم.
مدیر ملی طرح حفاظت از تالاب‌های ایران گفت: در کنار این مسأله که در واقع به مدیریت مصرف آب در سطح حوضه می‌پردازد، سعی کرده‌ایم برنامه‌هایی را ترویج دهیم که معیشت خانوارهای روستایی وابستگی کمتری به منابع آبی داشته باشد، به‌طوری‌که کشاورزان به دنبال توسعه زمین‌های زیر کشت و توسعه کشت نروند. از این رو منابع درآمدی خانوارهای روستایی باید دارای تنوع باشد تا به منابع درآمدی و معیشت خانوارها در زمان خشکسالی و کم‌آبی آسیب کمتری وارد شود، بنابراین روی بحث معیشت‌های جایگزین یا سازگار با کم‌آبی و معیشت‌های پشتیبان تالاب با گروه هدف زنان روستایی فعالیت کردیم. این بانوان توانسته‌اند پس از ظرفیت‌سازی و آموزش‌هایی که می‌بینند، یک‌سری تولیدات محلی داشته باشند و با فروش محصولات متنوع به معیشت خانوار خود کمک کنند. این اقدام اعتماد به نفس زنان روستایی را به عنوان یکی از گروه‌های اصلی دست‌اندر کار بالاتر می‌برد چنانکه می‌توانند نقش مؤثرتری در حفاظت از تالاب‌ها و محیط زیست ایفا کنند.
اثناعشری گفت: درحال حاضر در تلاش هستیم تا به نحو مقتضی این گروه‌های معیشتی که تشکیل شده‌اند به بازارها لینک پیدا کنند و بتوانند بازار مناسبی برای محصولات تولیدی خود داشته باشند و با فروش آنها به یک پایداری نسبی از نظر معیشتی برسند.
وی درباره میزان اثرگذاری این طرح‌ها در احیای تالاب می‌گوید: بختگان تالابی بسیار وسیع است و پهنه‌ای که برای بختگان به‌عنوان بستر تالاب تعریف شده بسیار گسترده است، بنابراین حوضه آبریز آن وسعت زیادی دارد. در واقع پروژه ما تنها در پایلوت‌های بسیار محدود که شاید حتی یک درصد حوضه هم نباشد در حال فعالیت است. اما بنابر پایش‌هایی که انجام داده‌ایم ثابت شده که اثربخشی فعالیت‌های ما در سطح مزرعه و روستا چقدر است و می‌توان به همان محاسبات در سطح مزرعه و روستا و کاهش مصرفی که ذکر کردیم بسنده کرد، چرا که فرایند محاسبه اثربخشی طرح‌های محدود پایلوت در حوضه‌ای به گستردگی بختگان که در حال حاضر فعالیت‌های متعدد دیگری به منظور احیای آن انجام می‌شود، نیازمند محاسبات و بررسی‌های پیچیده و دشوار است.
مدیر ملی طرح حفاظـت از تالاب‌های ایران با یادآوری اهداف اجرای پروژه‌های بین‌المللی گفت: هدف این است که یک نگاه، یک رویکرد یا الگو و مدل را به صورت پایلوت انجام بدهند و نتایج آن را به صورت مستندسازی شده، به دست‌اندرکاران و بخش‌های دولتی مرتبط که مسئول انجام آن هستند، ارائه دهند. بویژه در بخش تالاب‌ها علاوه بر سازمان حفاظت محیط زیست، از دست‌اندرکاران کلیدی ای که در این حوزه مسئولیت دارند، می‌توان به وزارت جهاد کشاورزی، وزارت نیرو و مجموعه‌های دولتی دیگر هم اشاره کرد.
وی درباره الگو و تمرینی که به صورت پایلوت انجام می‌شود، گفت: در صورتی طرح‌های پایلوت می‌تواند روی کل حوضه ثمربخش باشد و دستاوردهای آن مشخص شود که بتوان آن را حداقل در یک آبخوان یا یک زیرحوضه به‌طور کامل اجرایی کرد، ولی این پروژه باتوجه به منابع مالی و انسانی محدود فقط می‌تواند به صورت پایلوت اجرا شود و می‌توان نتایج را به صورت محدود ارزیابی کرد.
بــــرش
در صورتی طرح‌های پایلوت می‌تواند روی کل حوضه ثمربخش باشد و دستاوردهای آن مشخص شود که بتوان آن را حداقل در یک آبخوان یا یک زیرحوضه به‌طور کامل اجرایی کرد، ولی این پروژه باتوجه به منابع مالی و انسانی محدود فقط می‌تواند به صورت پایلوت اجرا شود و می‌توان نتایج را به صورت محدود ارزیابی کرد.
