بادشکن‌های مصنوعی بهترین راه تثبیت خاک
سازمان منابع طبیعی با رد استفاده از مالچ نفتی مازوت محور راه حل را در استفاده از مالچ های فاقد مواد آروماتیک می داند
زهرا کشوری
دبیر گروه زیست بوم
مالچ‌پاشی در عجب شیر در حوضه دریاچه ارومیه دوباره صدای مخالفت بخشی از کارشناسان و فعالان حوزه محیط زیست و منابع طبیعی را بلند کرد. آنها مالچ‌پاشی را باعث مرگ اکوسیستم‌های بیابانی کشور می‌دانند. «وحید جعفریان»، مدیرکل دفتر امور بیابان سازمان جنگل‌ها، مراتع و آبخیزداری استفاده از مالچ نفتی را رد نمی‌کند اما به «ایران» می‌گوید: مالچی که در حال حاضر توسط سازمان منابع طبیعی و آبخیزداری برای تثبیت خاک استفاده می‌شود مالچ نفتی سنگین بر پایه «وکیوم باتوم» است. او استفاده از مالچ نفتی بر پایه مازوت را رد می‌کند. اما مسأله آنجاست که برخی از دستگاه‌ها بدون اطلاع سازمان‌های متولی مثل سازمان منابع طبیعی و سازمان ناظر مثل سازمان حفاظت محیط زیست اقدام به مالچ‌پاشی می‌کنند. مثال بارز آن مالچ‌پاشی محدوده ای در حوضه دریاچه ارومیه در ساحل عجب شیر است. به گفته جعفریان، مالچ‌پاشی در این محدوده توسط یک شرکت دانش بنیان انجام گرفته است. سازمان منابع طبیعی هم خواستار ارائه جزئیات این طرح شده است. این مالچ‌پاشی در حال حاضر توسط سازمان محیط زیست متوقف شده است. از سوی دیگر به رغم دفاع از استفاده از این نوع مالچ، جعفریان هم مثل بسیاری از کارشناسان امن‌ترین راه برای تثبیت خاک را ایجاد بادشکن‌های مصنوعی کوتاه می‌داند. در نهایت جعفریان می‌گوید در صورت تأمین اعتبارات لازم، منابع طبیعی سایر روش‌ها را جایگزین مالچ نفتی می‌کند.
مخالفت با مالچ نفتی
مالچ نفتی، مخالفان بسیاری در میان کارشناسان و فعالان حوزه محیط زیست دارد. البته این مخالفان تا امروز نتوانسته‌اند جلوی استفاده از مالچ نفتی را بگیرند، بویژه در سال‌هایی که مجلس سازمان‌های مختلف از جمله سازمان منابع طبیعی و آبخیزداری را موظف به استفاده از مالچ می‌کرد. در زمان نگارش این گزارش یک کارزار از سوی فعالان محیط زیست برای جلوگیری از مالچ‌پاشی در خوزستان در جریان است تا با افزایش امضاها از ادامه کار جلوگیری کنند.
به گفته منتقدانی چون حسین آخانی، گیاه‌شناس و استاد دانشگاه تهران، مالچ نفتی هم خاک را آلوده می‌کند و هم زندگی زیستمندان آن یعنی گونه‌های گیاهی و جانوری را به خطر می‌اندازد. او می‌گوید: «ما در ایران بالاترین درصد گیاهان چهارکربنه دولپه‌ای را داریم که محققان دنیا دنبال این گیاهان هستند اما به‌راحتی روی این گیاهان که از حساس‌ترین و مهم‌ترین اکوسیستم‌های کشور هستند قیر داغ می‌پاشیم.» ماندگاری بالای مالچ در خاک هم از دیگر دلایلی است که باعث شده است هر بار منتقدان آن با صدای بلندتری اعتراض کنند.
آخانی می‌گوید: «بیابان‌های ماسه‌ای دارای غنی‌ترین، نادرترین و حساس‌ترین گونه‌های گیاهی است. میراثی چند ده میلیون ساله است که اغلب آنها در ماسه‌زارهای ایران و تورانی تکامل یافته‌اند و حتی در مرکز کویر لوت که داغ‌ترین نقطه جهان است گیاه خودرو مشاهده می‌کنیم.» کارشناسان منتقد، مالچ‌پاشی را میراث 50 ساله می‌دانند که به میراث طبیعی کشور آسیب می‌زند.
یک دیدگاه
جعفریان هرچند می‌گوید که مالچ نفتی سنگین مبتنی بر وکیوم باتوم مالچ کم ضرری است اما همچنان از مالچ‌پاشی که در سال 47 در گمبوعه خوزستان انجام گرفته دفاع می‌کند. آن مالچ‌پاشی همین امروز هم در میان کارشناسان بیابان مخالفان بسیاری دارد. با وجود این جعفریان مالچ‌پاشی آن روز و کاشت گونه‌های درخت را باعث به وجود آمدن یک جنگل دست کاشت گسترده در خوزستان می‌داند. جعفریان می‌گوید: این جنگل‌ها چندین تأسیسات چاه نفتی را از گزند خسارات ناشی از شن‌های روان محافظت کرده است. به گفته او، روستای گمبوعه تا پیش از آن جنگلکاری سه بار جا‌به‌جا شده بود و هر بار روستا را دوباره ساخته‌اند.
موافقان و مخالفان آن مالچ‌پاشی هر دو یک راه را پیش پای خبرنگاران می‌گذارند؛ به منطقه بروید و از دامداران منطقه سؤال کنید.
مالچ نفتی بر پایه مازوت
به گفته جعفریان، در سال‌های گذشته برای تثبیت خاک از مالچ‌های نفتی بر پایه مازوت استفاده می‌شد. نام مازوت خود به تنهایی گویای اثر منفی‌ای است که این نوع مالچ بر خاک می‌گذارد. آنطور که این مسئول می‌گوید سازمان منابع طبیعی و آبخیزداری در دو سه سال گذشته به سمت استفاده از مالچ سنگین نفتی برای تثبیت خاک و تپه‌های ماسه‌ای رفته است.
مالچ نفتی سنگین
جعفریان از استفاده از مالچ نفتی سنگین که بر پایه وکیوم باتوم ساخته شده دفاع می‌کند. او تولیدکننده این مالچ را پژوهشکده صنعت نفت معرفی می‌کند و می‌گوید: این مالچ از سوی پژوهشکده صنعت نفت به سازمان منابع طبیعی و آبخیزداری معرفی شد.
به رغم دفاع او از این مالچ، جعفریان تأکید می‌کند که از این مالچ هم به صورت محدود استفاده می‌شود. این مالچ مبتنی بر «وکیوم باتوم» (فاقد مواد آروماتیک) است. او، وکیوم باتوم را ماده اولیه قیر می‌داند که به صورت گسترده در حمل و نقل، شهرسازی، ساختمان‌سازی و... استفاده می‌شود.
جعفریان در عین حال که از استفاده از مالچ نفتی سنگین دفاع می‌کند و اعتقاد دارد که مالچ نفتی آلایندگی ندارد اما می‌گوید سازمان منابع طبیعی دنبال آن است که سال آینده با تأمین منابع لازم، سایر روش‌ها را جایگزین مالچ نفتی کند.
او حرکت شن‌های روان را باعث خسارت زیادی به زیرساخت‌هایی چون راه‌آهن، اراضی کشاورزی، فرودگاه‌ها، مراکز نظامی، دفن روستاها، افزایش مهاجرت و از بین رفتن زنجیره اقتصادی می‌داند و می‌گوید باید سعی کنیم این فرایند گذار را تسریع کنیم.
مالچ ریگی
آنطور که جعفریان می‌گوید، سازمان منابع طبیعی مالچ‌های مختلفی را برای استفاده در دستور کار دارد. او به «مالچ ریگی» استفاده شده در سال‌های قبل در گرمسار اشاره می‌کند و این مالچ را ابتکار مرحوم پرویز کردوانی متخصص بنام بیابان کشور می‌داند. به گفته او، مالچ ریگی الهام‌گرفته از طبیعت است و با سنگ و سنگریزه‌ها سطح زمین را می‌پوشاند. به تأیید جعفریان، این مالچ عملاً دسترسی باد را به سطوح آسیب‌پذیر خاک، محدود می‌کند. در نهایت یک دشت ریگی ایجاد می‌شود. سازمان منابع طبیعی از مالچ ریگی در نقاطی از سمنان، خوزستان، ماهشهر و... استفاده کرده است.
این کارشناس به استفاده از مالچ‌های غیر نفتی دیگر مثل مالچ‌هایی بر پایه مواد معدنی مثل مالچ بنتونیت که یک کانی رُسی است اشاره و دانشگاه آزاد را پیشنهاد دهنده این مالچ معرفی می‌کند. به گفته جعفریان، در این ترکیب، رس سهم بیشتری از خاک دارد تا چسبندگی را افزایش دهد و خاک را تثبیت کند. به اعتقاد جعفریان، این مالچ‌ها، میکروارگانیسم خاک را تقویت می‌کنند و شرایط را برای ایجاد پوشش گیاهی به وجود می‌آورند و در نهایت خاک حاصلخیزتر می‌شود.
ایجاد بادشکن غیرزنده با کمک چین
جعفریان هم مثل کارشناسان دیگر، ایجاد بادشکن‌های کوتاه را مؤثرترین روش برای تثبیت خاک می‌داند و می‌گوید این روش در سطوح وسیعی در کشورهای حاشیه خلیج فارس، چین، مغولستان و در کشورهای آسیای میانه انجام شده است. به گفته جعفریان، سازمان منابع طبیعی در دو سال گذشته با کمک کشورهای دیگر و در قالب پایلوت، این روش را بومی‌سازی می‌کند. او می‌گوید که با توجه به ویژگی بیابان‌های ایران به نتایج خوبی رسیده‌اند.
براساس آمارهایی که این کارشناس می‌دهد در سه سال گذشته 17 هزار هکتار از عرصه‌های بیابانی با روش احداث بادشکن‌های کوتاه در تپه‌های ماسه‌ای ایجاد شد. این پروژه به گفته جعفریان با کمک کشور چین انجام گرفت. او از همکاری سازمان منابع طبیعی و آبخیزداری با شرکت‌های دانش بنیان و دانشگاه تهران خبر می‌دهد. منابع طبیعی در این همکاری به دنبال آن است که ایجاد بادشکن‌های کوتاه جایگزین بخش عمده‌ای از مالچ‌پاشی‌ها شود.
