زهرا کشوری
دبیر گروه زیست بوم

مدیرکل دفتر امور بیابان سازمان منابع طبیعی و آبخیزداری، آژیر قرمز تغییر اقلیم را در کشور و منطقه به صدا درآورد. او می‌گوید که با توجه به افزایش رویدادهای حدی مثل طوفان‌های شدید و خشکسالی پیاپی وقت زیادی برای اقدامات محکم، قوی و منطقه‌ای به منظور مدیریت طوفان‌های ماسه‌ای و گرد و غبار وجود ندارد. وحید جعفریان به برنامه برخی از کشورهای منطقه چون عربستان، ترکیه، امارات و عراق اشاره می‌کند که توانسته‌اند، از ظرفیت کنوانسیون‌ها و صندوق‌های مشترک مثل اکو، شانگهای و بانک توسعه اسلامی بهره ببرند و تجارب جهانی را با برگزاری کارگاه‌های مختلف کنار هم قرار دهند. ایران در دو سال گذشته تلاش کرد تا سازمان ملل را مکلف به ایجاد یک سازمان و یک صندوق منطقه‌ای محیط زیست با هدف حل معضل منطقه‌ای گرد و غبار کند. صندوق منطقه‌ای با همکاری ایران و سازمان ملل راه‌اندازی شد و اعتبار اولیه هم به آن اختصاص یافت. کشورهای شرکت‌کننده در نشست وزرای محیط زیست منطقه در تهران نیز بر حمایت از صندوق تأکید کردند. با این وجود، جعفریان، مدیریت طوفان‌های ماسه و گرد و غبار را یک کار فرامرزی می‌داند و می‌گوید: «ما باید بتوانیم از چهارچوب‌های الزام‌آورتری برای کنار هم قرار دادن کشورها استفاده کنیم و نتایج نشست‌های برگزار شده را بررسی کنیم تا به این نتیجه برسیم که آیا نیاز است سیاستگذاری‌ها در این زمینه را اصلاح کنیم یا نه؟»
 
گسترش بیابان در عراق
 ایران بدون هشدارهای وحید جعفریان که ناشی از پیامدهای پیشروی تغییر اقلیم است هم سالانه میزبان نزدیک به 140 میلیون تن ریزگرد از کشور‌های منطقه است. اما تغییر سریع اقلیمی نشان می‌دهد شرایط به سمت بدتر شدن می‌رود. یکی از مهم‌ترین کانون‌های ریزگرد کشورهای خارجی که به ایران گسیل می‌شود، عراق است. شواهد نشان می‌دهد عراق دارد بیابانی‌تر می‌شود. یکی از علل اصلی افزایش کانون‌های گرد و غبار در این کشور، سدسازی روی دجله و فرات از سوی ترکیه است. حدود ۷۰ درصد آب عراق از رودخانه‌های دجله و فرات تأمین می‌شود که از ترکیه سرچشمه می‌گیرد. ترکیه دو ابر پروژه بزرگ سدسازی دارد که اکوسیستم‌های عراق، سوریه و ایران در شمال را تحت تأثیر قرار می‌دهد. ریزگردهای سوریه هم سهم آسمان ایران می‌شود.
 دو سه روز پیش مرکز آمار عراق در گزارشی مفصل زنگ خطر کاهش سطح زمین‌های زیر کشت و افزایش بیابان‌زایی در این کشور را به صدا درآورد. این نهاد دولتی نتایج پژوهشی را منتشر کرده که با همکاری وزارت کشاورزی عراق و برنامه جهانی غذا، وابسته به سازمان ملل متحد، انجام شده است. نتایج این پژوهش‌ها نشان می‌دهد که زمین‌های بیابانی و دشت‌های ریگی، در مجموع بیش از ۴۱ درصد کل عراق را تشکیل می‌دهد که بیشترین میزان در میان دسته‌های مختلف است. این پدیده در اثر افزایش سطح زمین‌های کشاورزی متروک ایجاد شده که بیش از ۲۲ درصد کل زمین‌های این کشور را در برمی‌گیرد. عراق یکی از پنج کشور صدر فهرست سازمان ملل متحد از کشورهای آسیب‌دیده از تغییرات اقلیمی است. این کشور با پیامد خشکسالی‌های بسیار شدید و افت چشمگیر منابع آبی تجدیدپذیر روبه‌رو است که بیشتر آن ریشه در خارج از مرزهای این کشور دارد.

خبر وحشتناک
این آمار وحشتناک خبر خوبی برای ایران نیست. یکی از علل بیمار شدن جنگل‌های زاگرس که از آن به‌عنوان یکی از چتر‌های سبز کشور در کنار البرز یاد می‌شود، ریزگردهایی است که بیش از هر کشوری از سمت عراق به ایران می‌آید. مرحوم پروفسور پرویز کردوانی، کویرشناس و استاد برجسته ایرانی جغرافیا که سال 1400 چهره در نقاب خاک کشید بارها اعلام کرده بود تا زمانی که معضل گرد و غبار در عراق حل نشود،کاری از ایران برنمی آید. ریزگردهایی که امروز بخش بسیار زیادی از جنوب تا شمال و شرق تا غرب کشور را در می‌نوردند در دو دهه گذشته ابتدا از سمت کشورهای عربی مثل عراق، سوریه و عربستان به ایران سرازیر شدند و تا مدت‌ها مطبوعات ایران از آنها به‌عنوان ریزگردهای عربی یاد می‌کردند. در سال‌های اخیر است که نام اردن، ترکمنستان، ازبکستان، افغانستان، ترکیه، امارات، کشورهای حوزه خلیج فارس و... در لیست کشورهای گرد و غبارفرست قرار گرفته است.

جهت گرد و غبارها
هرچند ایران در مرزهای خود تنها با گرد و غبار‌های عراق درگیر نیست. سدسازی‌های افغانستان در چند سال اخیر گرد و غبارهای منطقه دشت سیستان را برای دو کشور به یک معضل اساسی تبدیل کرده است. سدسازی ادامه دارد و کارشناسان از افزایش بار گرد وغبار شرق ایران ناشی از سازه‌سازی این همسایه شرقی بر محیط زیست ایران خبر می‌دهد. صحرای قره قوم ترکمنستان هم سال‌هاست که در فصولی آسمان شمال ایران را خاکستری می‌کند و امسال نفس کشیدن را برای مردم گلستان سخت کرده است. هرچند ریزگردهای گلستان تنها به سوغات خارجی از کشور همسایه محدود نمی‌شود و برخی از آنها از کانون‌های داخلی بلند می‌شود. مسأله دیگری هم وجود دارد که پیشتر علی محمد طهماسبی بیرگانی رئیس ستاد ملی مقابله با پدیده گرد و غبار سازمان حفاظت محیط‌ زیست به «ایران» گفته است. جهت حرکت بسیاری از این توده‌های گرد وغبار به سمت ایران است و کمتر کشور میزبان را اذیت می‌کند مثلاً در صحرای قره قوم جمعیت انسانی پایین است و این مسأله خود را در اولویت‌بندی‌های ترکمنستان (اولویت پایین) نشان می‌دهد. به رغم هشدارهایی که این روزها مطالعات بین‌المللی درباره گسترش بیابان‌ها به عراق می‌دهد، عراق بارها در گفت‌و‌گو با ایران اعلام کرده است که به‌دلیل شرایط سیاسی حل ریزگردها در اولویت این کشور نیست. ایران در دو سال گذشته تلاش کرد با ورود سازمان ملل به ماجرا و به سمت تشکیل یک صندوق بین‌المللی و سازمان بین‌المللی محیط زیست برای حل ریزگردها برود. در شهریورماه امسال هم میزبان وزرای محیط زیستی بسیاری از کشورهای منطقه بود. کشورهای حاضر در نشست برای حل این معضل اعلام آمادگی کردند.

استفاده از ظرفیت کنوانسیون‌ها
وحید جعفریان، مدیرکل دفتر امور بیابان سازمان منابع طبیعی و آبخیزداری همکاری چین و مغولستان، کره جنوبی و ژاپن و برخی از کشورهای آسیای میانه را نمونه موفق مدیریت طوفان‌های گرد و غبار می‌داند و به ایسنا می‌گوید: ما بارها از ستاد ملی سیاستگذاری و هماهنگی مدیریت پدیده گرد و غبار خواسته‌ایم این ظرفیت‌ها را ببیند و با مصالح و منافع ملی و چهارچوب‌های ملی بسنجد و بررسی کند که چگونه می‌توان از این ظرفیت‌ها به‌ درستی استفاده کرد.
وی می‌گوید: کشورهایی مانند عربستان، ترکیه، امارات و عراق برنامه‌های جامعی دراین‌باره تعریف کرده‌اند، از ظرفیت کنوانسیون‌ها و صندوق‌های مشترک مثل اکو، شانگهای و بانک توسعه اسلامی بهره می‌برند و تجارب جهانی را با برگزاری کارگاه‌های مختلف کنار هم قرار می‌دهند. ما یک مقدار نیازمند چابک‌سازی برنامه‌های منطقه‌ای مدیریت طوفان‌های ماسه و گرد و غبار هستیم.
به نظر می‌رسد ایران علاوه بر تلاش برای ایجاد صندوق منطقه‌ای محیط زیست باید به سمت بهره‌برداری از ظرفیت کنوانسیون‌ها و صندوق‌های مشترک مثل اکو، شانگهای و بانک توسعه اسلامی برود. ساعت شنی گرد و غبار از وقوع طوفان‌های گرد و غبار خبر می‌دهد.