آیا مؤسسه شرق‌شناسی دانشگاه شیکاگو مستندات الواح هخامنشی را پس می‌دهد؟
رمزگشایی از یک عهد شکسته 90 ساله
بازگشت الواح هخامنشی یک موضوع است و استرداد نتایج مطالعات و رمزگشایی آنها مسأله مهم دیگر. بخشی از الواح هخامنشی در پنج محموله به ایران بازگشته اما مؤسسه شرق‌شناسی تا به امروز حاضر به استرداد نتایج مطالعات و رمزخوانی الواح هخامنشی نشده است.
عبدالمجید ارفعی، پژوهشگر و متخصص زبان‌های باستانی عیلامی و اَکدی می‌گوید:«پژوهشگران دانشگاه شیکاگو برخلاف توافق و تعهدی که دارند، مستندات و مطالعات الواح هخامنشی را به طور کامل در اختیار ایران قرار نداده‌اند.»
او دلنگرانی دیگری هم دارد. به گفته ارفعی، از آخرین مترجمان بازمانده خط میخی عیلامی در ایران، مؤسسه شرق‌شناسی شیکاگو در تلاش است زحمات 40 ساله ریچارد هلک، یکی از چهار پژوهشگر مسئول رمزگشایی الواح هخامنشی را در خوانش الواح ایرانی به میل خود تغییر دهد. این موضوع با توجه به وجود تعداد کمی از پژوهشگران آشنا با زبان‌های باستانی، می‌تواند به یک دلنگرانی بزرگ تبدیل شود.
30 هزار لوح هخامنشی
نزدیک به 90 سال پیش بود که 30 هزار لوح هخامنشی در تخت جمشید کشف شد. آن روزها هنوز ساختاری مثل میراث فرهنگی یا موزه ملی در ایران وجود نداشت. کاوش‌های باستان‌شناسی تخت جمشید را مؤسسه شرق‌شناسی دانشگاه شیکاگو انجام می‌داد. الواح کشف شده به زبان میخی عیلامی بود؛ زبانی که آن روزها در تخصص متخصصان دانشگاه شیکاگو بود. همین مسأله دلیلی شد تا الواح ایرانی به امانت و برای مطالعه به امریکا بروند.
ارفعی در نشست آنلاین الواح باروی تخت جمشید می‌گوید:«ریچاد هلک حدود ۴۳ سال روی این الواح کار کرد. او یکی از چهار نفری بود که خوانش این الواح را انجام می‌داد و تنها کسی بود که تا زمان مرگ مدام سرگرم خواندن این کتیبه‌ها بود، ولی ما نمی‌دانیم بعد از مرگ هلک، چه کسانی با چه پیشینه‌ای این کتیبه‌ها را خوانده‌اند. بجز سه کتیبه که در یک موزه شخصی پیدا شده و متن آن را خوانده‌اند، ندیده‌ام که از زمان مرگ هلک به بعد کتیبه‌ای خوانده شده باشد.» ارفعی می‌گوید:«مؤسسه شرق‌شناسی شیکاگو حاضر نیست مستندات آن را در اختیار ایران قرار دهد، در حالی که بر اساس قرارداد سال ۱۳۱۴ بین دانشگاه شیکاگو و وزارت وقت فرهنگ ایران (معارف، اوقاف و صنایع مستظرفه) که آن زمان مسئول پژوهش‌های باستان‌شناسی بود، آنها موظف بودند دو نسخه از مطالعات و مستندات خود را به ایران تحویل دهند.»
به گفته ارفعی، چند سال پیش رئیس مؤسسه شرق‌شناسی شیکاگو در پاسخ به درخواست کارشناسان ایرانی برای ارسال مستندات در نامه‌ای صراحتاً اعلام کرد که چیزی تحویل نمی‌دهیم و نتایج و مستندات را از اینترنت پیدا کنید.
ارفعی به تغییرات و اصلاحات روی برخی از واژه‌های منتخب «هلک» در خوانش‌های جدید اشاره می‌کند و می‌گوید:«مؤسسه شرق‌شناسی شیکاگو تلاش می‌کند زحمات ۴۰ ساله هلک را نابود کند و مطابق خواسته و میل خود تغییراتی ایجاد و کلمات را عوض کرده و مترادف‌ها را در معنی جایگزین کند. پرسشم این است که بعد از مرگ هلک چه تعداد گل‌نبشته خوانده شده است؟ اگر مستندات آن چاپ شده، آیا در اختیار ایران قرار گرفته است؟»
این پژوهشگر که الواح هخامنشی را قبلاً دیده و در خوانش بخشی از آن نقش داشته است، خطاب به وزارت میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع‌دستی می‌گوید:«زمانی که الواح جدید به ایران رسید، هیچ از من خواسته نشد که برای شناسایی این الواح بیایم، آیا غیر از من کس دیگری در ایران هست که اینها را بشناسد؟ غیر از چند شاگردی که من تربیت کرده‌ام چه کسان دیگری هستند؟»
ووتر هنکلمن ـ‌پژوهشگر و عضو گروه مطالعاتی دانشگاه شیکاگو و نویسنده کتاب تاریخ هخامنشیان‌ـ در این نشست برخط، در پاسخ به نقدهای عبدالمجید ارفعی می‌گوید:«توافق شده بود الواح هخامنشی برای مطالعه به مؤسسه شرق‌شناسی شیکاگو فرستاده شود و چهار پژوهشگر مسئول کار روی آن الواح بودند. به دلیل دشواری این کار و وضعیت دانسته‌های ما از زبان عیلامی، خوانش گل‌نبشته‌ها بیشتر حالت کشف رمز داشت. از بین آن چهار نفر فقط «هلک» کار خوانش را ادامه داد که مطالعه سه هزار لوح را از خود باقی گذاشت. بر اساس توافق، دانشگاه شیکاگو حق انتشار پس از مرگ هلک را داشت. کار هلک ناتمام مانده بود و ترجمه‌ها باید کامل می‌شد، برای همین از سال ۲۰۰۶ مسئولیت این کار به اشخاص دیگری سپرده شد. آقای متیو استولپر نیز تا زمان بازنشستگی کار روی الواح را ادامه داد و سه هزار قطعه را ویرایش و بازخوانی کرد. پژوهش‌های فراوانی روی گل‌نبشته‌های باروی تخت جمشید انجام شده و صدها مقاله تهیه و منتشر شده و حتی دیتابیس‌های آنها در وب‌سایت قرار گرفته و برای همه قابل دسترس است.»
او می‌گوید:«گل‌نبشته‌های باروی تخت جمشید دیدگاه ما را نسبت به عرصه‌های مختلف هخامنشی تغییر می‌دهد. همه اینها با پژوهش‌های آغازین ریچارد هلک به دست آمده است.»
آمادگی موزه ملی برای همکاری با پژوهشگران
جبرئیل نوکنده، مدیر موزه ملی ایران هم از پیگیری وزارت میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع‌دستی برای بازگشت باقیمانده الواح هخامنشی خبر می‌دهد و می‌گوید:« امیدواریم «مرکز پژوهش‌های الواح» نیز در موزه ملی ایران راه‌اندازی شود.»
نوکنده می‌گوید:«مطالعات نشان می‌داد کارهای زیادی برای ادامه پژوهش‌ها روی الواح داریم. موزه ملی ایران آماده همکاری با تمام پژوهشگران علاقه‌مند را دارد. دانشگاه شیکاگو نیز برای برگزاری نمایشگاه گل‌نبشته‌های هخامنشی در آینده نزدیک، برپایی یک نشست تخصصی و چاپ کاتالوگ، همکاری داشته و موزه ملی به ادامه همکاری آنها علاقه‌مند است.»
خوانشی بسیار زمان بر
مصطفی ده‌پهلوان، رئیس پژوهشگاه میراث فرهنگی و گردشگری نیز خوانش این الواح را زمانبر، دشوار و بسیار زمان بر معرفی می‌کند و می‌گوید:«این الواح پرتوها و آگاهی‌های جدیدی از گذشته ناشناخته در اختیار ما قرار می‌دهند. متون تاریخی یافته‌های باستان‌شناسی اطلاعات تازه‌ای دارند، ولی تازه‌ترین این اطلاعات را می‌توان از دریچه پژوهش‌های زبان‌شناسی جست‌وجو کرد.»
او می‌گوید:«این پژوهشگاه برای انتشار پژوهش‌هایی که در سال‌های آینده روی این الواح انجام می‌شود اعلام آمادگی کرده و برای استفاده از ظرفیت‌های آزمایشگاهی، حفاظتی و مرمتی استقبال می‌کند و امیدوارم در سال‌های آینده با کمک پژوهشگران داخلی و خارجی پژوهش‌های جدی و کاربردی روی این الواح انجام شود.»