قنات‌های متروک به فرونشست سرعت داده‌اند
طرح نجات آبخوان‌ها برای توقف فرونشست کرمان
نیلوفر منصوریه
خبرنگار
نتایج بررسی فرونشست شهر کرمان از سوی مدیرکل زمین شناسی استان، نشان می‌دهد که استان کرمان از لحاظ فرونشست، رتبه دوم کشور را دارد. یکی از تهدیدهای دشت‌های این استان و البته کشور که اگر در این زمینه چاره‌اندیشی نشود و برداشت آب از سفره‌های زیرزمینی کاهش پیدا نکند، در آینده شاهد مرگ آبخوان‌ها خواهیم بود؛ موضوعی است که به صراحت علیرضا ابوالحسنی، مدیرکل منابع طبیعی شمال استان کرمان آن را بیان می‌کند و به «ایران» می‌گوید: مرگ آبخوان به تدریج اتفاق می‌افتد و با توجه به اینکه همه دشت‌های استان کرمان بحرانی هستند، بنابراین باید در اجرای طرح‌های آبخیزداری تسریع شود. یکی از راهکارهای مهم در توقف فرونشست کرمان توسعه آبخیزداری و نجات آبخوان هاست. در طول سه سال گذشته بیش از سه هزار میلیارد تومان برای توسعه آبخیزداری هزینه شده و طرح نجات آبخوان‌ها با امضای تفاهمنامه‌های جدید با پیمانکاران در حال اجراست.
چالش فرونشست
فرونشست در کرمان که به عنوان استان زلزله‌خیز نیز محسوب می‌شود، یکی از چالش‌هایی است که اقدام چندان مشخصی برای مقابله با آن صورت نگرفته است. کارشناسان می‌گویند استفاده بی‌رویه از سفره‌های آب زیرزمینی، عدم مدیریت مصرف بهینه آب در حوزه‌های کشاورزی، خانگی و صنعتی، کاهش نزولات جوی و تداوم خشکسالی از عوامل تخریب‌گر پدیده فرونشست زمین محسوب می‌شوند؛ پدیده‌ای که در کنار سیل و زلزله کم‌کم به یک پدیده زمین‌شناسی آشنا تبدیل شده است و بسیار آرام و بی‌صدا ناگهان ساکنان مناطق درگیر را غافلگیر می‌کند.
این موضوع را ابوالحسنی، مدیرکل منابع طبیعی شمال استان کرمان نیز تأیید می‌کند و با بیان اینکه متأسفانه کرمان در زمینه فرونشست استان بحرانی است، می‌افزاید: کرمان، دومین استان کشوری در این زمینه محسوب می‌شود. این مسئول دلایل متعددی را در این زمینه مؤثر می‌داند و می‌گوید که بیشترین دلیل آن برداشت بی‌رویه از سفره‌های آب زیرزمینی در استان به واسطه حفر چاه‌ها برای کشاورزی بعد از انقلاب است. به همین جهت به دلیل کاهش آب سفره‌های زیرزمینی فرونشست، استان را رنج می‌دهد.
آتش زیر خاکستر
قنات‌های قدیمی کرمان که عمری به درازای ۱۰۰ تا ۲۵۰ سال دارند نیز آتش زیر خاکستر شده‌اند. قنات‌های کرمان که البته همگی متروکه شده‌اند و حالا از آنها فقط حفره‌های خالی در زیر شهر باقی مانده و مشخص نیست که در کجا هستند، زیرا هیچ اطلسی در خصوص قنات‌های کرمان وجود ندارد. به گفته مدیرکل منابع طبیعی شمال استان کرمان حدود 40 هزار میله قنات به طول 70 هزار کیلومتر حفر شده است. قنات‌هایی که به دلیل ساخت و ساز و برداشت‌های بی‌رویه خالی شده‌اند. ابوالحسنی می‌گوید: از سوی دیگر سرازیر شدن آب فاضلاب شهر به درون چاه‌ها و قنات‌ها احتمال فرونشست در شهر کرمان را هم موجب می‌شود. اما به دلیل ساخت و ساز امکان رؤیت چاه‌های قنات در شهر وجود ندارد، اما در زیر زمین موجود هستند.
به گفته او، این موضوع به حدی نگران کننده است که دشت‌های رفسنجان حدود 30 سانتیمتر فرونشست زمین را دارند. علاوه بر این، برداشت بی‌رویه آب، موجب شده با مرگ آبخوان‌ها روبه‌رو شویم که اگر نتوانیم آبخوان‌ها را احیا کنیم با فرونشست بیشتری مواجه خواهیم شد.
این مسئول با بیان اینکه به منظور احیای قنات‌ها، طرح آبخیزداری و آبخوان‌داری تفاهمنامه‌ای با قرارگاه امام حسن مجتبی(ع) سپاه پاسداران به امضا رسیده است، می‌گوید: در سه سال 3 هزار و 150 میلیارد تومان -سالانه نزدیک به هزار میلیارد تومان- طرح‌های آبخیزداری در این راستا انجام خواهد شد.
به گفته مدیرکل منابع طبیعی شمال استان کرمان، به دلیل برداشت‌های بی‌رویه در اراضی کشاورزی، بیلان منفی 902 میلیون متر مکعب آب در سال وجود دارد. به عبارتی میزان بارش‌ها به صورت سالانه در شمال استان، حدود 5 و نیم متر مکعب است در حالی که 6.4 میلیون متر مکعب برداشت از سفره‌های زیرزمینی صورت می‌گیرد. به همین جهت با خشکی قنوات و کاهش آبدهی چاه‌ها مواجه هستیم و همین میزان آب کم نیز به سمت شور شدن می‌رود.
ابوالحسنی به افزایش پوشش گیاهی در استان کرمان اشاره می‌کند و می‌افزاید: در راستای طرح مردمی کاشت یک میلیارد نهال در استان کرمان، طی چهار سال آینده حدود 42 میلیون اصله نهال باید تولید و در عرصه‌ها کاشته شود. افزایش پوشش گیاهی موجب جذب آب بارندگی و کمتر شدن فرونشست زمین می‌شود.
فرونشست در ایران پنج برابر نرخ جهانی
براساس گزارش مدیرکل ژئودوزی و نقشه‌برداری زمینی سازمان نقشه‌برداری کشور، ایران پنج برابر نرخ جهانی فرونشست دارد. آماری که این مسئول می‌دهد بسیار نگران‌کننده است. در این میان، به گفته مدیرکل زمین شناسی استان کرمان، این استان از لحاظ فرونشست، رتبه دوم کشور را دارد و به ازای هر ۱۰ متر افت سطح ایستایی حدود ۴۳ سانتیمتر نشست زمین داریم و نشست زمین در مناطق مختلف، متفاوت است.
چندی پیش نیز، دکتر مه‌آسا روستا، کارشناس ارشد دفتر بررسی مخاطرات زمین‌شناسی، زیست‌محیطی و مهندسی سازمان زمین‌شناسی و اکتشافات‌معدنی کشور در گفت‌وگو با رسانه‌ها اعلام کرده بود که علت اصلی فرونشست زمین، برداشت بی‌رویه از آب‌های زیرزمینی است.
او با اشاره به اینکه رفتار زمانی- مکانی فرونشست شهر کرمان با استفاده از تداخل‌سنجی رادار و دو الگوریتم خط مبنای کوتاه و پراکنش‌کننده‌های ثابت مورد بررسی و مطالعه قرار گرفته، می‌گوید: در این مطالعه الگوی فرونشست روی شهر کرمان کاملاً واضح دیده می‌شود. اگر شهر کرمان به‌صورت حوضه نامتقارنی در نظر گرفته شود، در بخش مرکزی بیشترین ضخامت آبرفت دیده می‌شود. به گفته وی، بیشترین فرونشست در مرکز شهر قرار دارد و ضخامت بالایی از آبرفت وجود دارد و در برخی مناطق بین دو روش عدم انطباق دیده می‌شود که به خطای بازیابی فاز بازمی‌گردد.
زلزله همراه فرونشست۳۰سانتیمتری!
صدها گسل، شمال تا جنوب استان کرمان را دربر گرفته‌اند؛ گسل‌هایی که در ایجاد زمین لرزه‌های بالای 6 ریشتر نقش اساسی دارند تا این استان را در مقابل چالشی جدی قرار دهند. از سوی دیگر به دلیل کاهش آب‌های زیرزمینی، بحران فرونشست دشت‌های استان کرمان، خطر دیگری را به خود اختصاص داده و دقیقاً در دشت‌های جنوبی و حومه شهر کرمان نرخ فرونشست رکورد این پدیده در استان را شکسته است.
برداشت‌های بی‌رویه آب‌های زیرزمینی در جنوب استان کرمان، موضوعی است که علی رشیدی، مدیرکل زمین‌شناسی و اکتشافات معدنی استان کرمان نیز به آن اذعان کرده و گفته است: فرونشست زمین در برخی شهرستان‌های استان کرمان از جمله رفسنجان طی سال‌های گذشته تا 30 سانتیمتر نیز گزارش شده است. به گفته این مسئول، سالانه یک میلیارد مترمکعب اضافه برداشت آب در استان کرمان وجود دارد و همین موضوع بر فرونشست این استان دامن زده است.
این در حالی است که جنوب کرمان مملو از آثار و ابنیه‌های تاریخی است که می‌تواند خسارت‌های بسیار سنگینی ایجاد کند. علاوه بر این، پایین رفتن آب‌های زیر سطحی بعد از اجرای شبکه فاضلاب و وجود قنات‌های متروکه در شهر این وضعیت را بحرانی می‌کند. زیرا مردم کرمان هر از چندگاهی فرونشست‌های مختلف را به چشم خود دیده‌اند که خودروها یا ساختمان‌ها را می‌بلعد.