10 برادر؛ مستندی پر از لحظات تکان‌دهنده
تقی زاده
خبرنگار و پژوهشگر
مستند 67 دقیقه‌ای 10برادر یکی از انبوه آثاری است که در سینمای ایران در قالب سینمای مستند یا داستانی به آثار و تبعات خانمان‌سوز اعتیاد می‌پردازد اما برخی ویژگی‌های منحصر به فرد و جذاب باعث وجه تمایز این اثر با دیگر آثار مشابه و طرح و بحث‌های فراوان پیرامون فرم و محتوای آن در محافل سینمایی داخلی و خارجی شده است.
شاید نخستین و کنجکاوی برانگیزترین ایده مستند 10برادر که از قصه دو خطی آن نیز مشخص می‌شود، ابتلای 7 نفر از 10 نفر برادر یک خانواده به اعتیاد است که به خودی خود اتفاقی عجیب و تکان‌دهنده به نظر می‌رسد: اصل ماجرا این طور بوده است که خانواده‌ای فقیر در اصفهان و شهر نجف‌آباد زندگی می‌کنند که پدر و مادرشان فوت شده و در جریان مستند قرار است سرگذشت تک تک این افراد به اجمال توضیح داده شود: یک برادر به دلیل حضور در جنگ شهید شده و برادر دیگر به خاطر اعتیاد و حاد شدن مشکلات ناشی از آن در بیمارستان فوت کرده است. حالا ما با 8 برادر دیگر مواجه هستیم که دو نفر پاک و 6 نفر آلوده به اعتیاد هستند. از این دو نفر نیز یکی عطای ماندن در این خانه را به لقایش بخشیده و به طور کلی از این شهر رفته و در مقابل برادر دیگری به نام مجتبی همچون والدی دلسوز به ضبط و ربط 6 برادر دیگر مشغول شده که چندتای آنها در زندان هستند و گاهی برای مرخصی به منزل می‌آیند و چند تای دیگر هم فعلاً میهمان مجتبی هستند! دو برادر از این مبتلایان به اعتیاد نیز متأهل و مستقل هستند که یکی به تازگی اعتیاد را ترک کرده و دیگری همچنان استفاده‌کننده و مشتاق است!
جدای از ماجرای عجیب این خانواده که به واقع سوژه‌ای جذاب برای مستندکردن و ساخت یک فیلم مستند داستانی بوده، علیدادی در مقام فیلمساز در پرداخت نیز بلوغ و خلاقیت‌هایی به خرج داده که سبب شده مستند 10برادر همانند بسیاری از مستندهای این سال‌های سینمای مستند تنها به سوژه و ایده اولیه بکر و جذاب محدود نباشد و شاهد پرداخت سینمایی، جذابیت‌های روایی و آسیب‌شناسی‌های اجتماعی نیز در طول اثر باشیم.
ریتم و ضرباهنگ 10برادر با وجود اینکه قرار است حجم زیادی از اطلاعات را درباره زندگی 10 برادر و پدر و مادرشان به ما بدهد، ریتمی رضایتبخش و حرفه‌ای از آب در آمده است چنانکه موقعیت‌ها، دیالوگ‌ها و روایت راویان به هیچ وجه وارد حوزه تکرار، شعار و کش آمدن نمی‌شود و تماشاگری که فیلم را می‌بیند بشدت با تعلیق اثر همراه می‌شود و تا انتها بدون هیچ ملال و بی‌حوصلگی صرافت و تمایل تماشای سرنوشت این افراد را دارد.
فیلم لحظات تکان‌دهنده کم ندارد؛ لحظاتی که نفس را در سینه حبس کرده و بغض در گلو می‌آورد اما کارکرد فیلم به هیچ وجه در این حد و احساسی‌کردن تماشاگر باقی نمی‌ماند و رویکرد رئالیستی 10برادر تا پایان ادامه می‌یابد. روایت زندگی سخت، غمبار و شلوغ این خانواده 12 نفره با مهندسی دقیق طراحی و تبیین می‌شود و اطلاعات به اندازه و کامل دربابِ معضل اعتیاد و مشکلات و مصائب آن مطرح می‌شود.در مستند 10برادر شـــاهــد رویکـــرد رئـــــــــالـــــیـــستــی و مینیمــــــالــــیستی فیلمساز در پرداخت به معضل اعتیاد و واکاوی ریشه‌ها، مشکلات مرتبط با آن و حتی برخی راهکارها هستیم و فیلمساز سعی کرده بسیاری از جوانب فردی، اجتماعی، خانوادگی و شغلی و روحی و روانی این معضل بزرگ و مهم معاصر را مطرح کند و در عین حال رویکرد سینمایی و قصه‌گویی خود را نیز حفظ کند. این نوع پرداخت همه‌جانبه و غیرشعاری و کلیشه‌ای باعث شده که 10برادر، ورای یک اثر سفارشی و کلیشه‌ای به یک مستند ماندگار و تأثیرگذار بدل شود که بدون شک موفقیت اصلی آن ناشی از علاقه علیدادی به این موضوع و همزیستی با عوامل و محیطی است که فیلم در آن ساخته شده است.
یکی از وجوه کمتر دیده شده مستند 10برادر به شخصیت‌پردازی و بحث روانشناختی کاراکترها مربوط می‌شود چنانکه یک برادر زندگی و تمام وقت خود را به خانواده و برادرانش تخصیص داده، برادر دیگر به راحتی از این خانواده دل کنده و زندگی خودش را از سر گرفته و در نقد برادر دلسوز نیز می‌گوید که دلسوزی این برادر باعث رودار شدن و سوءاستفاده برادران دیگر شده است یا در جای دیگر، برادری بدون توجه به ناراحتی و گله‌‌مندی همسر و دو دخترش، ناتوانی خود در ترک اعتیاد و امرار معاش را به ساده‌ترین شکل توجیه می‌کند و برادر دیگری عزم خود را برای ترک، با دورانداختن مواد جلوی دوربین مستندساز نشان می‌دهد. برادری جامعه را عامل اعتیاد خود می‌داند و دیگری، فوت مادر و پدرش را و در نهایت برادر بزرگ‌تر ابتلای پدرشان به اعتیاد و استفاده زیاد وی از این مواد را به طور موروثی، علت اصلی این مشکلات عنوان می‌کند تا نشان دهد آدم‌های فیلم تا چه اندازه متفاوت فکر می‌کنند و متعاقب آن عمل و رفتار می‌کنند.
در مجموع باید 10برادر را مستندی درخشان در ایده و پرداخت سینمایی دانست که توانسته مسأله اعتیاد و عواقب و ریشه‌های آن را بدون شعار و کلیشه و به شکلی ساده و واقعی بیان کند و در این میان روایت جذاب فیلمساز که ناشی از همزیستی با اثر و توجه به عناصر فنی و روایی سینمایی بوده بسیار حائز اهمیت و مؤثر بوده است.