نیلوفر منصوری
خبرنگار

طرح‌های آبخیزداری، بهترین راه نجات از بحران خشکسالی هستند. اجرای این طرح‌ها افزون بر کنترل روان‌آب‌های سطحی و سیلاب، موجب تغذیه سفره‌های زیرزمینی و بهبود محصولات کشاورزی می‌شود. طرح‌هایی که در صورت اجرای آنها، اتفاقات خوبی برای استان‌ها رقم می‌خورد. در همین زمینه، مجتبی دهقان‌پور، رئیس سازمان جهاد کشاورزی استان فارس، از انعقاد تفاهمنامه فی‌مابین جهاد کشاورزی و قرارگاه امام حسن مجتبی(ع) خبر می‌دهد و به «ایران» می‌گوید: «به‌زودی 21 پروژه آبخیزداری به مرحله اجرایی می‌رسد.» حجت‌الله مرادی، سرپرست اداره کل منابع طبیعی و آبخیزداری استان فارس امضای این تفاهمنامه را مثبت ارزیابی می‌کند و به «ایران» می‌گوید: اجرای چنین طرح‌هایی، از تخریب عرصه‌های مرتعی جنگلی و عوارض ناشی از جاری‌شدن سیل در مناطق شهری و روستایی پیشگیری می‌کند.
50‌سالگی آبخیزداری فارس
حدود 50 سال از عمر آبخیزداری در استان فارس می‌گذرد، طرحی که نقش مهمی در کاهش خسارت‌های ناشی از سیل و تغذیه مصنوعی سفره‌های زیرزمینی داشته است. براساس آمار سازمان منابع ‌طبیعی، بیش از یک‌هزار و ۶۰۰ سیل در یک دهه اخیر در کشور رخ داده که هر سیل به‌طور متوسط بیش از 40 میلیارد تومان خسارت اقتصادی به‌جای گذشته است. رئیس‌جمهور، بعد از سیل‌های مرداد 1401، مهلت دوهفته‌ای برای ارائه و تصویب لایحه اجرای گسترده عملیات آبخیزداری در نقاط بحرانی سیل تعیین کرد تا با مدیریت و اجرای به‌موقع مقامات اجرایی کشور از آن و خساراتش پیشگیری کرد. براساس این دستور، مقرر شده بود سازمان منابع ‌طبیعی، لایحه قانون آبخیزداری را با قید فوریت تدوین و برای سیر مراحل قانونی و ارسال به مجلس شورای اسلامی، به هیأت دولت ارائه کند. معاون اول رئیس‌جمهور، وزارت جهاد کشاورزی را مکلف کرد ظرف دو هفته طرحی جامع برای آبخیزداری در کشور تدوین و ارائه کند. طرحی که از سال 95 در جریان است و در تاریخ 30 خرداد 1402 در مرکز پژوهش‌های مجلس اعلام وصول شد اما تا به امروز در قالب طرح جامع به مجلس ارائه نشده است. این درحالی‌ است که تمام کارشناسان معتقدند که تنها راهکار جلوگیری از وقوع سیل و خسارت‌های آن انجام عملیات آبخیزداری است.
مجتبی دهقان‌پور، رئیس سازمان جهاد کشاورزی استان فارس نیز در این زمینه به «ایران» می‌گوید: یکی از رویکردهای وزارتخانه، باتوجه به برخی محدودیت‌ها در منابع پایه ازجمله منابع آب و خاک، استفاده از ظرفیت‌های دستگاه‌هایی است که بتوانند برای حفظ و تقویت منابع پایه به ما کمک کنند.
75 طرح تغذیه مصنوعی
امضا و انعقاد تفاهمنامه بین وزارت جهاد کشاورزی و قرارگاه امام حسن مجتبی(ع) یکی از برنامه‌های مدون در راستای حفظ و مرمت حوزه‌های مرتبط است. او می‌گوید: این تفاهمنامه در استان‌ها بین استانداران و فرماندهان سپاه استان‌ها، رؤسای سازمان‌های جهاد کشاورزی و رئیس سازمان مدیریت و برنامه‌ریزی هر استان و معاونت آب و خاک که وزارتخانه تنظیم شده و برای هر استان برش‌هایی مشخص شده است. او هدف از این تفاهمنامه‌ها را اجرای طرح‌های مرتبط با حوزه آب و خاک و آبخیزداری در هر استان می‌داند و می‌گوید: استان فارس ازجمله استان‌هایی است که در حوزه تولید کشاورزی و محصولات مرتبط با آن مقام دوم کشور را دارد و متناسب با ظرفیت‌های سرزمینی می‌توانیم از منابع پایه در قالب اقدامات زیربنایی، آب و خاک استفاده کنیم.
طرح تغذیه مصنوعی، یکی از مفاد این تفاهمنامه است. رئیس سازمان جهاد کشاورزی استان فارس با بیان اینکه 75 طرح تغذیه مصنوعی در این راستا ایجاد و تکمیل می‌شود، می‌گوید: طرح‌های تغذیه مصنوعی مثل گوراب، بندهای انحراف مسیر آب روان آب‌ها و حوضچه‌های اسکان آب در یک‌جا که بتواند به افزایش روان‌آب‌های سطحی سفره‌های آب زیرزمینی کمک کند، از این نمونه است.
مرمت و بازسازی قنوات
لایروبی، بهسازی قنات‌ها و انتقال آب از قنات‌ها به‌وسیله جداول و لوله از دیگر طرح‌های این پروژه است. دهقان‌پور می‌افزاید: حدود دو هزار رشته قنات در استان فارس وجود دارد که حدود 600 رشته قنات در این تفاهمنامه بازسازی و مرمت می‌شود. به گفته او، طول قنوات استان فارس 280 کیلومتر است: طرح انتقال آب با لوله به طول 140 کیلومتر، از هدرروی آب جلوگیری می‌کند. همچنین به توسعه پوشش کانال‌های آبیاری به طول 130 کیلومتر کمک می‌کند. به گفته این مقام مسئول؛ برای اجرای طرح‌های آبخیزداری 2600 میلیارد تومان اعتبار مورد نیاز است، به همین جهت تفاهمنامه‌ای بین وزارت جهاد کشاورزی و قرارگاه امام حسن مجتبی(ع) انجام شده که 70 درصد آن از منابع ملی و استانی و 30 درصد این مبلغ توسط قرارگاه تأمین می‌شود.
نقش آبخیزداری
طرح‌های آبخیزداری چه نقشی در بهتر شدن شرایط کشاورزی و اجتماعی دارند؟ رئیس سازمان جهاد کشاورزی استان فارس، در پاسخ به این سؤال می‌گوید: طرح‌های آبخیزداری با نگاه مدیریت جامع به حوضه‌های آبخیز انجام می‌شود. این طرح‌ها هم آب را نگه می‌دارند و هم آب را هدایت می‌کنند. در حقیقت با یکسری از اقدامات فیزیکی، سرعت و خسارت روان‌آب‌ها را کم می‌کنیم. او ادامه می‌دهد: از پیامدهای مطلوب مهار و کنترل آب در بالادست، افزایش دبی آب چاه‌های زیرزمینی است. از سوی دیگر آبی که به‌صورت دفعی و ناگهانی در چند روز یا چند ساعت از حوضه آبخیز که چند کیلومتر است عبور می‌کند را می‌توانیم به وسیله سازه‌های ذخیر آب ذخیره کنیم تا به تدریج به عمق زمین نفوذ کند. همچنین اگر در پایین‌دست حوضه‌های آبخیز برای کارهای توسعه‌ای اعم از، درخت‌کاری، جنگل‌کاری، کشاورزی و شیلات استفاده کنیم می‌تواند مورد بهره‌برداری تولیدکنندگان قرار بگیرد.
آن‌گونه که این مسئول می‌گوید: بسیاری از کشورها به‌دنبال ایجاد طرح‌های آبخیزداری هستند تا بتوانند در قالب این‌گونه طرح‌ها آب را در یک نقطه خاص ذخیره و استفاده کنند. طی چندسال گذشته بسیاری به این نتیجه رسیده‌اند جای احداث سدهای خیلی بزرگ، طرح‌های آبخیزداری سازگار با محیط‌زیست ایجاد کنند تا به بهبود اکوسیستم منطقه کمک کنند.
اجرای 21 طرح‌ آبخیزداری در 920 هزار هکتار از اراضی استان فارس از ششم آذرماه آغازشده است. حجت‌الله مرادی، سرپرست اداره کل مراتع و آبخیزداری استان فارس، انعقاد تفاهمنامه فی‌مابین جهاد کشاورزی استان و قرارگاه امام حسن مجتبی را از مهم‌ترین برنامه‌های پیشگیری از تخریب عرصه‌های مرتعی جنگلی و جاری شدن سیلاب در مناطق شهری و روستایی می‌داند و می‌گوید: در استان فارس یک میلیون هکتار حوضه، برای انجام عملیات، مطالعه شده است.
او هدف از این تفاهمنامه و اجرای عملیات را، ذخیره نزولات آسمانی و تقویت سفره‌های زیرزمینی عنوان می‌کند و ادامه می‌دهد: اجرای این پروژه‌ها، هم‌زمان و توأم با عملیات آبخیزداری و آبخوانداری، عملیات بیولوژیکی و طرح مردمی کاشت یک میلیارد درخت آغاز خواهد شد.
مرادی درخصوص نقش اجرای طرح‌های آبخیزداری در عرصه‌های مرتعی و جنگلی می‌گوید: ذخیره نزولات آسمانی و طرح آبخیزداری و آبخوانداری در افزایش پوشش گیاهی، جلوگیری از فرسایش، اشتغالزایی، جلوگیری از مهاجرت روستاییان به شهرها و همچنین بهبود در معیشت و اقتصاد روستائیان بسیار مؤثر است.