سمیه افشین‌فر
خبرنگار

حتماً شما هم با کسانی روبه‌رو شده‌اید که بلافاصله دسته چک‌شان را بیرون می‌کشند و آن را امضا می‌کنند، غافل از اینکه همین یک امضا، گاه آغازگر درگیری‌های بی‌پایانی است. گاهی چک، به جای اینکه معاملات را آسان کند باعث مشکلات زیادی برای مردم می‌شود. پرونده‌های بسیاری در دستگاه قضا در این زمینه وجود دارد. در سال ۹۷ قانون جدید چک اجرا شد تا ورق برگردد و شاهد کاهش پرونده‌های قضایی باشیم اما حالا با گذشت ۵ سال از این قانون اعلام شده است که قانون جدید چک، هرچند مزایایی داشته و برای مثال شمار چک‌های بلامحل تا حد بسیار زیادی کاهش یافته، اما تأثیری در کاهش تعداد پرونده‌ها نداشته است.
همین دو روز پیش، ربیع‌الله قربانی، رئیس‌ کل دادگاه‌های عمومی و انقلاب تهران گفت: اجرای قانون جدید چک، با وجود مزایایی همچون اعتبار بخشیدن به اسناد تجاری، سرعت در احقاق حق طلبکار و... تأثیر چندانی بر ورودی پرونده‌ها به دستگاه قضایی نداشته است.
درباره قانون چک، راهکارهایی برای کاهش احتمال بروز مشکل و نکات مهمی که هنگام چک کشیدن یا دریافت چک باید مورد توجه قرار گیرد، با مسعود مجیدی وکیل دادگستری گفت‌و‌گو کردیم.
 
قانون جدید و کاهش چک‌های بلامحل
مسعود مجیدی، وکیل دادگستری در گفت‌و‌گو با «ایران» با اشاره به اینکه چک در زمره اسناد تجاری است، می‌گوید: اسناد تجاری به دو دسته عام و خاص تقسیم می‌شوند؛ اسناد تجاری عام، اسنادی مثل اوراق بهادار، ضمانتنامه‌های بانکی و اسکناس است، اما اسناد تجاری خاص، اسنادی هستند که قابلیت نقل و انتقال دارند مثل چک، سفته و برات.
وی با تأکید بر اینکه در قانون سه نوع چک عادی، تضمین شده و تأیید شده داریم، خاطرنشان می‌کند: چک‌های عادی مرسوم‌ترین نوع چک‌اند که با چک‌های بین بانکی و سایر انواع چک متفاوتند. بدین صورت که هیچ گونه تضمینی برای نقد کردن چک‌های عادی وجود ندارد و فقط اعتبار صادرکننده چک می‌تواند تضمینی بر نقد چک باشد، به عبارتی شاید شخصی چکی صادر کند که بلامحل باشد. در قانون مواردی از باب جرم به‌عنوان صدور چک بلامحل وجود دارد.
این وکیل دادگستری درباره صدور چک بلامحل می‌گوید: در صورتی که صدور چک به روز باشد، می‌توان از باب بلامحل بودن پیگیری کرد. این امر در حال حاضر تحت‌الشعاع قانون جدید قرار گرفته است و چک به روز کمتر داریم. عموماً چک‌ها وعده‌دار هستند، بنابراین بیشتر بحث حقوقی دارد و نه کیفری.

چه کسانی باید دسته چک داشته باشند
چک یک سند تجاری است. اما آیا نیاز است که همه افراد جامعه وقتی از قوانین آن اطلاعات کافی ندارند، دسته چک داشته باشند؟ مجیدی در این‌باره می‌گوید: در قانون تعریف نشده که چه اشخاصی باید دسته چک داشته باشند. اگر کسی دو سال قبل از افتتاح حساب جاری در یک بانک حساب داشته یا املاک یا پروانه‌ اشتغال داشته باشد و همچنین چک برگشتی نداشته باشد یا سپرده‌های بلندمدت مختصری داشته باشد و از قانون هم تخطی نکرده باشد، قانوناً می‌تواند دسته چک بگیرد ولی این دسته چک برای اشخاص حقیقی و حقوقی متفاوت است.
وی با اشاره به اینکه وقتی به دلیل‌ عدم موجودی، چک برگشت می‌خورد، مطابق قانون یک سند تجاری لازم‌الاجرا می‌شود و عواقب آن زن و مرد نمی‌شناسد، توضیح می‌دهد: پرونده‌های بسیاری دیده‌ام که یک خانم که هیچ فعالیت اقتصادی ندارد، برای یکی از نزدیکانش چک امضا کرده و به دردسر افتاده است. احتمال سوء‌استفاده از دسته چک‌ زیاد است. دارندگان دسته چک باید توجه داشته باشند که قانون مسئولیت را به عهده صادرکننده چک می‌گذارد نه کسی که چک را دریافت می‌کند. اگر صادرکننده چک نتواند حساب را پر کند، مسئولیت دارد و دچار مسائل حقوقی و کیفری خواهد شد. به هر حال اگر چکی صادر شد و در جامعه گردش پیدا کرد باید در بانک وجه آن موجود باشد و پرداخت شود و اگر پرداخت نشود برگشت می‌خورد و دارای وجه حقوقی و کیفری خواهد بود.

وقتی چک برگشت می‌خورد...
اصطلاح «چک برگشتی» را همه شنیده‌ایم. وقتی چکی صادر می‌شود از آنجا که وارد وصف اسناد تجاری شده است باید وجه آن در بانک موجود باشد. اگر پولی در حساب صادرکننده نباشد، دارنده چک می‌تواند برای دریافت گواهی‌عدم پرداخت یا برگشت چک اقدام کند. هم می‌توانیم از طریق دفتر ثبت اسناد رسمی اجراییه درخواست کنیم و هم، مطابق قانون جدید، از طریق دادگاه درخواست صدور اجراییه کنیم.مجیدی می‌گوید: قانون جدید چک با هدف کاهش آمار چک‌های برگشتی و بازگرداندن اعتماد به چک در بازار تصویب و چک‌های بنفش رنگی به متقاضیان تحویل داده شد. از مشخصات چک‌های جدید می‌توانیم به شناسه یکتای ۱۶ رقمی در سمت چپ بالای هر برگ چک و درج عبارت «کارسازی این چک منوط به ثبت صدور، دریافت و انتقال آن در سامانه صیاد است»، اشاره کنیم. مهم‌ترین ویژگی چک در قانون جدید این است که تمامی چک‌ها باید در سامانه صیاد ثبت شوند. همچنین امکان صدور چک در وجه ذینفع مشخص و وجه حامل نیز وجود ندارد. قانون جدید چک، این امکان را فراهم کرده که کسری چک از دیگر حساب‌های صادرکننده وصول شود و چنانچه چک سوء اثر نشود، نه تنها امکان صدور چک برای افراد نیست، بلکه امکان افتتاح حساب و دریافت کارت بانکی نیز وجود ندارد. اگر فرد موجودی نداشته باشد، دارنده چک می‌تواند با دادخواست در دادگاه تقاضای صدور اجراییه کند که به مدت 10 روز به صادرکننده مهلت می‌دهند دیونش را پرداخت کند و اگر این اتفاق نیفتد از طریق دادگاه اموال فرد یا از طریق کد ملی حساب‌های او توقیف می‌شود یا از طریق اجرای ثبت درخواست صدور اجراییه می‌کنیم و با این وصف پرونده به دایره ثبت اسناد و املاک رسمی می‌رود. اگر اموال ثبتی به نام فرد باشد قابلیت توقیف دارد، یعنی کسی که صادرکننده چک است اگر خودرو، ملک یا اموالی به نامش باشد، بعد از ابلاغیه ظرف یک هفته یا 10 روز قابلیت توقیف یا تشریفات مزایده را خواهد داشت. بنابراین مجدداً تأکیــــــــــــــد می‌کنـم که اگر کسی چکی صادر کرد، موظف به پرداخت است و شخص ثالث نمی‌تواند عهده‌دار مسئولیت چک شود مگر اینکه خودش بخواهد. پس اگر چکی را برای هر شخصی تحت هر عنوانی صادر کنیم، مسئولیت آن مستقیماً با شخص صادرکننده است و مسئولیت قانونی برای پرداخت چک خواهد داشت و هر گونه ادعایی در این خصوص از طرف قانون پذیرفته نیست.
این وکیل دادگستری در پاسخ به این سؤال که آیا برگشت زدن چک برابر با شکایت کردن است، می‌گوید: خیر، اغلب مردم به اشتباه تصور می‌کنند که با برگشت زدن چک تمام موارد حقوقی آن به جریان می‌افتد اما به این صورت نیست. باید بدانید که بعد از برگشت زدن چک، حتماً باید شکایت کیفری یا دادخواست حقوقی خود را به مراجع قضایی تقدیم کنید و برای این منظور از زمان دریافت گواهی‌عدم پرداخت، فقط ۶ ماه برای شکایت چک برگشتی فرصت دارید.

چک صیادی بدون ثبت هیچ ارزشی ندارد
مجیدی می‌گوید: برای نقد کردن چک‌های صیادی، قبل از هر چیزی باید چک در سامانه صیاد ثبت شود. در قسمت پایین سمت چپ چک نوشته شده که «کارسازی این چک منوط به ثبت صدور، دریافت و انتقال آن در سامانه صیاد است». یعنی چک صیادی بدون ثبت در سامانه هیچ ارزشی ندارد. صادرکننده‌ چک باید هویت‌گیرنده، مبلغ و تاریخ چک را در سامانه ثبت کند تا فرد قادر به برداشت وجه باشد. ثبت چک در سامانه‌ صیاد تنها با اپلیکیشن‌های معتبر موبایل و سایت بانک امکان‌پذیر است و نحوه ثبت چک‌ در هر کدام از این موارد روند مشابهی دارد. فرد صادرکننده پس از اینکه اطلاعات لازم را در چک نوشت، باید اطلاعات چک و شخص ذینفع (گیرنده چک) را هم در سامانه صیاد ثبت کند. اول از همه باید صادرکننده چک به یکی از ابزارهای دسترسی به سامانه صیاد مراجعه کند. پس از احراز هویت، صادرکننده چک باید مندرجات چک را در سامانه صیاد وارد کند و قسمت فیلد (بابت) را پر کند. بعد از طی این مراحل، تأیید و ثبت اولیه چک به انجام می‌رسد و تکمیل می‌شود. بعد از ثبت اولیه چک توسط صادرکننده در سامانه صیاد، حالا نوبت به گیرنده می‌رسد که ثبت چک را نهایی کند. گیرنده چک باید با استفاده از اَپ‌های بانکی یا اینترنت‌بانک، احراز هویت انجام دهد. تاریخ سررسید، مبلغ چک و اطلاعات هویتی فرد گیرنده استعلام گرفته می‌شود. پس از دریافت نتیجه استعلام، چک تأیید یا رد می‌شود. اگه چک تأیید شود، به معنی این است که ثبت شده و می‌شود آن را نقد کرد اما اگر چک مورد تأیید قرار نگیرد، فرد گیرنده باید یکی از دلیل‌های موجود در سامانه را انتخاب کند و چک را به صادرکننده پس دهد.
وی تأکید می‌کند: نکته مهم این است که هر معامله‌ای انجام و چکی صادر می‌شود، در همان لحظه، باید عملیات ثبت را انجام دهید. احتمال دارد صادرکننده چک بگوید من فردا انجام می‌دهم یا عصر انجام می‌دهم، به‌خصوص اگر فرد غریبه باشد و او را نشناسید و بعدها دسترسی به او نداشته باشید؛ در این صورت نمی‌توانید این چک را به بانک ببرید و وجه آن را وصول کنید چون به نام شما ثبت نشده است و چون ثبت نشده، قابلیت برگشت هم نخواهد داشت. شما ناچار هستید الزام طرف را به ثبت چک بخواهید که یک فرایند حقوقی دارد. این مهمترین قسمت است و دارنده هم تأیید چک را به نام خودش می‌گیرد. حالا یا خودش در موعد مقرر به بانک می‌رود و یا اینکه این را به اشخاص دیگر منتقل می‌کند که حق وصول چک را دارند.
مجیدی می‌گوید: اگر می‌خواستید چک‌های سنتی را انتقال دهید، می‌توانستید با پشت‌نویسی این کار را انجام دهید اما در قانون جدید برای این کار باید کد یکتای چک و شماره ملی کسی را که می‌خواهید چک را به او انتقال دهید، در سامانه صیاد ثبت کنید. اسناد تجاری که ویژگی‌هایی مثل قابلیت نقل و انتقال دارد خودش مستقیماً مبناست و همین که چک صادر شد صادرکننده در برابر دارنده مسئولیت خواهد داشت. این چک‌ها در وصف حامل است که با دادن و گرفتن انتقال پیدا می‌کند. اگر بحث ضمانت یا ظهرنویسی انتقال چک باشد قطعاً این موضوع در پشت چک درج می‌شود. در چک‌های جدید فقط علیه صادرکننده چک قابلیت اجرا وجود دارد و اگر ما بخواهیم از شخص دیگری بابت پشت امضا چه امانت یا ضمانت و ظهرنویسی یا نقل و انتقال ادعایی کنیم، باید دادخواست حقوقی مطالبه وجه را ارائه دهیم و نمی‌شود مستقلاً درخواست اجراییه داد.

بــــرش

مزایا و معایب چک‌های صیادی

مجیدی، وکیل دادگستری، با اشاره به اینکه چک‌های صیادی که امروز چک‌های غالب جامعه را تشکیل می‌دهد، مزایای زیادی دارد، می‌گوید: یکی از مهمترین مزایای این چک‌ها کم شدن تعداد چک‌های بلامحل، موضوع جعل و استفاده از سندهای مجعول در مورد چک است که با قانون جدید بسیار کمتر شده است. ضمن اینکه از ابتدا اعتبارسنجی می‌شود و بر مبنای اعتبارسنجی، دسته‌چک داده می‌شود. اگر افراد دارای چک‌های برگشتی باشند یا موارد دیگری درباره آنان صدق کند که در قانون برای‌ صادر نشدن دسته‌چک ذکر شده است، به آنها دسته‌چک داده نمی‌شود و این افراد از صف دارندگان اسناد تجاری در جامعه خارج خواهند شد. افرادی که منظم و دقیقتر نسبت به موضوع چک‌هایشان برخورد می‌کنند، بیشتر از این مزایا برخوردار خواهند بود.
مجیدی یکی از بزرگترین معایب چک‌های صیادی را نداشتن هیچ‌گونه سقفی برای صدور چک‌ها می‌داند و می‌گوید: در حال حاضر سامانه‌های متمرکز داریم و از اموال و دارایی‌های فرد می‌توانیم مطلع شویم. اگر برای هر فردی به میزان اموال و دارایی‌اش اعتبار قائل شوند و اعتبار روی دسته‌چک نوشته شود مثل سفته‌های قدیم که مثلاً این دسته‌چک تا این میزان اعتبار یا قابلیت برداشت دارد، اقدام بسیار خوبی است زیرا یک فرد عادی که شاید کل مایملک او یک آپارتمان باشد که قیمت زیادی ندارد، می‌تواند چکی را امضا کند که فردی با سرمایه زیاد صادر می‌کند. در حالی که این دو فرد با هم متفاوتند و به نظر من باید به میزان دارایی‌های فرد برای چک‌ها اعتبار درنظر گرفته شود. مثلاً اعتبار این چک تا سقف یک‌میلیارد تومان است تا اگر فرد چکی را امضا می‌کند، تا همان حجم هم بتواند در قبال آن مسئول باشد. دستگاه‌های ذیربط می‌توانند روی این فرایند مطالعاتی را انجام دهند.
این وکیل توصیه می‌کند: موقع نوشتن چک حتماً با آرامش این کار را انجام دهید. حتماً هم شماره چک‌ها را یادداشت کنید و در دسترس داشته باشید تا در صورت سرقت و سوءاستفاده بتوانید از راه قانونی اقدام کنید. دسته‌چک را در جای مخصوص و مطمئن قرار دهید تا از بروز هرگونه سوء‌استفاده جلوگیری شود.