بیتا  میرعظیمی
خبرنگار

سال‌هاست که مردم کویرنشین خراسان جنوبی، نان سفره خود را به کشت زرشک پیوند زده و با دستان پرتوان خود بیش از 98 درصد نیاز کشور به این محصول را تأمین می‌کنند. گیاهی استراتژیک که علاوه بر تأمین نیاز داخلی، زمینه معرفی تنها تولیدکننده زرشک بی‌دانه در جهان را فراهم کرده و قادر است ارزآوری مناسبی را نصیب کشور و استان کند. اما نبود بازار فروش مناسب، کاهش صنایع تبدیلی و کمرنگ بودن صادرات در سالهای اخیر، ارزش افزوده چندانی را نصیب کشاورزان نکرده و همچنان زرشک استان خراسان جنوبی، نقش فعالی در چمدان صادراتی کشور ندارد. اگرچه طبق گفته رئیس جهاد کشاورزی استان خراسان جنوبی به «ایران»، امسال نیز همانند سال گذشته، محصول خوبی برداشت شده و پیش‌بینی می‌شود که 98 هزار تن زرشک از باغات سراسر استان خراسان جنوبی برداشت شود اما هنوز به دلیل عدم معرفی صحیح این گیاه پرفایده به دنیا، تغییر مثبتی در وضعیت صادراتی زرشک حاصل نشده و سالانه تنها 400-500 تن از زرشک بی‌دانه خراسان جنوبی، به کشورهایی نظیر ترکیه، روسیه، امارات متحده عربی، سوئد، فرانسه و... صادر می‌شود.
«مهدی جعفری» رئیس سازمان جهاد کشاورزی خراسان جنوبی به «ایران» می‌گوید: «سال گذشته سطح زیرکشت زرشک در استان خراسان جنوبی 19 هزار و 485  هکتار بود که با افزوده شدن نزدیک به 5 هزار و 115 هکتار به این میزان، امسال سطح زیر کشت این محصول به 24هزار و 600 هکتار رسیده است. شهرستان‌های قاین با داشتن 7 هزار و 217 هکتار، بیرجند 5 هزار و 342 هکتار، زیرکوه 4 هزارو 750 هکتار، درمیان 4 هزار و 183 هکتار و سربیشه 2 هزار و 221 هکتار، بیشترین سطح زیرکشت زرشک را در سطح استان دارند. میزان اندکی از این محصول نیز در سایر شهرستانها نظیر سی سنگان و خوسف و... کاشت و برداشت می‌شود».
تولید 98 درصد زرشک بی‌دانه جهان
وی می‌افزاید: «در قطب تولید زرشک بی‌دانه جهان، 38 هزار خانوار مشغول بکارند و تقریباً یک سوم جمعیت استان خراسان جنوبی از کاشت و برداشت این محصول، ارتزاق می‌کنند. امسال وضعیت محصول نسبت به سال گذشته تغییری نکرده و میزان سطح زیرکشت افزوده شده، هنوز به بار ننشسته و طی 3-4 سال دیگر به مرحله باردهی خواهد رسید».
«مهدی جعفری» با اشاره به تولید 98 درصد زرشک بی‌دانه جهان در استان خراسان جنوبی، تصریح می‌کند: «برداشت زرشک در استان، از 15 مهرماه آغاز شده و تا اواخر آبان ادامه دارد. بخشی از زرشک‌های برداشت شده توسط تشکل‌های بخش کشاورزی و به صورت توافقی و بخشی دیگر توسط تجار به صورت عمده خریداری شده و میزانی نیز به صورت تازه خوری به بازارهای مصرف مانند تهران، مشهد و استان‌های دیگر ارسال می‌شود. بخشی دیگر از این محصول نیز، توسط خود کشاورزان در بارگاههای بهداشتی زرشک، به زرشک پفکی، دانه اناری و زیرتالاری تبدیل شده و به دست مصرف کننده می‌رسد. دلال‌ها نیز بخشی دیگر از محصول را خریداری کرده و پس از فرآوری و خشک کردن به‌فروش می‌رسانند».
حال ناخوش صادرات
آنگونه که این مقام مسئول می‌گوید: «امسال هر کیلو زرشک تازه با قیمتی برابر 25-30 هزار تومان فروخته می‌شود. اگرچه این قیمت خیلی به‌صرفه نیست اما کشاورزان مجبورند برای ارتزاق خود و خانواده‌شان، زرشک‌ها را با چنین قیمت پایینی به‌فروش برسانند. عمده مشکلات کشاورزان این است که حجم بالایی از زرشک در یک بازه زمانی فشرده (1ماهه) به بازار عرضه شده و با افزایش تقاضا و عرضه، قیمت‌ها نیز کاهش محسوسی پیدا می‌کند. دومین مشکل زرشک کاران، اعطای تسهیلات برای ساخت بارگاه بهداشتی زرشک است».
وی وضعیت صادرات زرشک به کشورهای دیگر را خوب توصیف نکرده و می‌گوید: «مشکل اینجاست که زرشک تاکنون به کشورهای دیگر معرفی نشده و باید از طریق دستگاههایی نظیر وزارت امور خارجه، اتاق‌های بازرگانی و تجار به دنیا معرفی شود. باید اقداماتی در صادرات زرشک به کشورهای دیگر صورت گرفته و با کاهش بار میکروبی این محصول، زمینه معرفی و صادرات آن به کشورهای دیگر فراهم شود. در همین ارتباط می‌توان زمینه فعالسازی میز فروش زرشک در کشورهای دیگر را فعال کرده و با شرکت در نمایشگاه‌های خارجی، این محصول را به دنیا معرفی کنیم. ناگفته نماند که برگزاری جشنواره ملی زرشک طی چند سال اخیر، اتفاقات خوبی را در معرفی داخلی و خارجی این محصول به مردم رقم زده است».
فرآوری و صنایع تبدیلی
جعفری می‌افزاید: «سالانه تنها حدود 43 درصد از این محصول به کنسانتره، مربا، ژله مارمالاد و آب زرشک و شربت زرشک و... تبدیل و فرآوری می‌شود. البته از سال گذشته تاکنون اقدامات خوبی برای فرآوری و صنایع تبدیلی زرشک در استان جنوبی انجام شده است. به طور نمونه سال گذشته، 5 تفاهمنامه با سرمایه داران در جشنواره ملی زرشک بیرجند امضا کرده‌ایم که بخشی از آنها در سال‌جاری، آماده افتتاح است».
طبق گفته رئیس سازمان جهاد کشاورزی خراسان جنوبی، «معرفی زرشک در سطح جهانی و رشد بازار آن نیازمند همت ملی است. در همین راستا، ارگان‌ها و دستگاه‌های مختلف کشور باید آستین‌ها را بالا زده و ضمن حفاظت از ارزش این محصول در سطح کشور، زمینه معرفی و صادرات این محصول به کشورهای دیگر را فراهم کرده و با هموارسازی مسیر صادرات زرشک به دنیا، کشاورزان را نسبت به آینده این محصول امیدوار کنند.»
عرضه بیش از حد به بازار
«رضا جوهری»، رئیس اتحادیه زرشک و زعفران شهرستان قاین نیز به «ایران» می‌گوید: «امسال کشاورزان برای برداشت زرشک، 300-350 هزار تومان به کارگران، مزد روزانه پرداخت کردند. پس از برداشت نیز هر کیلو زرشک تازه را 25-30 هزار تومان به مغازه دارها و تأمین کنندگان صادراتی و هر کیلو زرشک خشک را حدود 165 هزار تومان به‌فروش رساندند. بخشی از زرشک‌ها توسط کشاورزان و بخشی دیگر توسط دلال‌ها در تالارهای مخصوص خشک شده است. خشک شدن زرشک‌ها به صورت دانه اناری، 3-1 ماه و به صورت پفکی 4-3 ماه زمانبر است. لازم به‌ذکر است که خوشبختانه امسال شاهد ترافیک انباشت زرشک در سردخانه‌ها مثل آنچه در دوران کرونا اتفاق افتاد نبودیم و سردخانه‌ها تقریباً خالی از بار این محصول است.»
بازاریابی بین‌المللی
مطابق گفته وی، «برخی از زرشک‌کاران در شهرستان قاین برای خشک کردن محصول، تالار داشته و برخی دیگر نیز برای انجام این کار، باید تالار اجاره کنند. در این شهرستان، یک شهرک صنعتی و یک کارخانه کنستانتره برای فرآوری زرشک راه‌اندازی شده است. همچنین تسهیلاتی از سوی بنیاد برکت و بسیج سازندگی به زرشک کاران اعطا شده است».
رئیس اتحادیه زرشک و زعفران شهرستان قائن در آخر می‌افزاید: «زرشک محصولی است که همه ساله بیش از مصرف داخلی در استان خراسان جنوبی برداشت می‌شود. در همین راستا ضرورت دارد اقداماتی مؤثر در خصوص بازاریابی بین‌المللی و معرفی این محصول به دنیا انجام شده و با رایزنی‌های بین‌المللی زمینه صادرات این محصول در بازارهای جهانی فراهم گردد».

بــــرش

عمده مشکلات کشاورزان این است که حجم بالایی از زرشک در یک بازه زمانی فشرده ( 1ماهه) به بازار عرضه شده و با افزایش تقاضا و عرضه، قیمت ها نیز کاهش محسوسی پیدا می کند.