محمد احسان مفیدی کیا
منتقد سینما

وقتی ژان روش مستند «وقایع نگاری یک تابستان» را در 1961 با همکاری یک جامعه شناس هموطنش به نام ادگار مورن ساخت، جامعه هنری آن روز فرانسه شاهد یک گرایش نو در سینما حقیقت یا به قول فرانسوی‌ها سینما وریته شد. در این رویکرد جدید، مستندساز یک گوشه نمی‌نشست تا ببیند چه رخ می‌دهد یا اینکه در متن فیلم اعلام موضع کند که با سوژه همدل است یا نیست، این بار مستندساز به صورت یک عنصر فعال و سرعت‌بخش (کاتالیزور) با تحریک سوژه یا ایجاد موقعیت‌هایی که موجب بروز کنش از سوی او شود، به مثابه یک مؤلفه برانگیزاننده عمل می‌کرد.
در آن مستند پیشرو، مارسلین که یک پژوهشگر تجاری است در خیابان‌های پاریس دوره افتاده و از عابران می‌پرسد: «شما خوشبختید؟» و در پاسخ جواب‌هایی سطحی و کلیشه‌ای می‌گیرد، اما در ادامه مورنِ جامعه‌شناس با گروهی دیگر از اهالی پاریس می‌نشیند و با سؤال و مکالمه چندسویه خود، باعث می‌شود که به تدریج یخ مصاحبه شکسته شود و دانشجویان و دیگرانی که درباره زندگی خود صحبت می‌کنند کم کم یکدیگر را بشناسند و مستند پیش برود. در پایان حتی بحث به همین فیلم هم می‌رسد. آدم‌هایی که خود الان در همین فیلم هستند با عباراتی مثل «این یه فیلم ناراحت کننده است» یا «فیلم رک و صادقیه» در مورد آن اظهارنظر می‌کنند و در آخر هم خود روش و مورن به ارزیابی کارشان نشسته و نظرات احتمالی دیگران را درباره فیلم پیش‌بینی می‌کنند.
این همه باعث شده است که «وقایع نگاری یک تابستان» به جای یک درام پرکشش تبدیل به فیلمی درباره زندگی در جریان انسان‌های معمولی باشد. فیلمی که با سؤال‌های پیگیر و مصرانه مورن و حتی حضور آشکار دوربین و عوامل که عامدانه در برخی نماها هم دیده می‌شود، تبدیل به یک گرایش «نو» در سینما حقیقت شد. این صفت «نو» را هم خود روش در پیش‌نوشت فیلم گذاشت: «تجربه‌ای نو در سینما وریته» و بعدها توضیح داد که با این مدخل، یک رویه جدید پس از سینما حقیقتی که ورتوف بنا گذاشته بود، شروع شد. در این تجربه نو دوربین‌های کوچک‌تر و پیشرفت‌های فناورانه و همچنین رویکرد نو در کاوش‌های دقیق‌ و جسورانه در زندگی روزمره، این امکان را به مستندساز می‌داد که پا را از مرز‌هایی که تا آن روز برایش ترسیم کرده بودند فراتر بگذارد.
«روش» این شیوه جدید را بر خلاف سینمای مستقیمِ لیکاک، نه تنها عامل گسست و ترمز کار نمی‌دید، بلکه درست به عکس، آن را در حکم پدال گاز برای سرعت گرفتن روند رخدادها می‌انگاشت. روش می‌گفت: «به آدم‌ها فشار می‌آورید تا درونیات خودشان را اقرار کنند، با این کار دوربین همزمان هم آیینه و هم پنجره‌ای است که رو به بیرون باز شده‌است.»
تأثیر «وقایع‌نگاری یک تابستان» بر دنیای مستندسازی پس از خود به هیچ وجه قابل چشم‌پوشی نیست، چنانکه در نظرسنجی معتبر مؤسسه «سایت‌اند ساوند» در سال 2014 از سوی منتقدان به عنوان ششمین فیلم مستند برتر تمام دوران انتخاب شد.