جنگ در خاور دور
محمد احسان مفیدی‌کیا
منتقد سینما
خاور دور از همان زمان لومیرها هم مورد توجه مستندسازان بود، یک گوشه نسبتاً دورافتاده از هیاهوی غرب که البته به عنوان حیاط خلوت، مورد توجه قطب‌های قدرت، بویژه پس از جنگ جهانی دوم بود. در این میان، ویتنام یکی از نام آشناترین کشورهایی است که تقابل قدرت‌های شرق و غرب را در خود دید. ربع قرن نبرد خونین در سرزمین جنگ‌ها و رنگ‌ها آنقدر مهم و مورد توجه بود که زاویه نگاه دوربین مستندسازان را معطوف به خود کند، بویژه که امریکا، یکی از بزرگترین شکست‌های خود را در این کشور تجربه کرد. مستندهایی که در ویتنام حدود سال 1970 ساخته می‌شد دو وجهه نظر داشت؛ یکی به سفارش دولت وقت امریکا و در توجیه اینکه چرا باید در سرزمین ویت کنگ‌ها جنگید، که نتیجه‌اش چیزی شبیه به مجموعه تلویزیونی «چرا ویتنام» شد و دیگری مخالفان جنگ یا چپگراها که فیلم‌هایی حماسی و در دفاع از جنگجویان ویتنامی ساخته می‌شد که از آن میان «راه جبهه» قابل توجه است.
موضوع جنگ در ویتنام و گردابی که هر لحظه بیشتر سربازان امریکایی را فرو می‌کشید و هم تأثیر آثار وحشتناک جنگ بر مردم آن گوشه از جهان چنان درخور توجه بود که مستندسازان حتی تا سال‌ها بعد از واقعه هم به ساخت آثاری در آن باره پرداختند. در این میان رفتار رقت‌بار شرکت‌های تولید تجهیزات جنگی، مثل صنایع تجهیزات نظامی لاکهید مارتین که به مستندسازانی سفارش دادند تا از محصولاتشان که در ویتنام مورد استفاده بود، مستندهایی ساخته شود، قابل توجه بود.
کم کم پای مستندسازان برتر جهان به ویتنام باز شد. مثلاً یوریس ایونس «مدار 17 درجه» را در 1967 ساخت و دیگرانی «هانوی، سه‌شنبه، سیزدهم»، «حالا!» و «خلبانانی با پیژامه» را در همان سال‌ها ساختند. در این میان اما یک نام بخوبی می‌درخشید: رومن لازاریویچ کارمن، فیلمبردار و کارگردان شهیر اهل اتحاد جماهیر شوروی.
رومن کارمن به عنوان یک معتقد وفادار به کمونیسم در جهان پرسه می‌زد و از مسکو تا اسپانیا و از ویتنام تا امریکای جنوبی به دنبال آرمان خود می‌گشت تا به عنوان یکی از برجسته‌ترین مستندسازان چپ نام بگیرد و برای همیشه نام خود را به عنوان یکی از تأثیرگذارترین مستندسازان در جهان ثبت کند.
سبک مستندسازی کارمن هم جذاب و تأثیرگذار و هم بحث برانگیز بود، او از بازسازی صحنه‌های تأثیرگذار جنگ ابایی نداشت و این ویژگی آشکارا معیارهای سینما حقیقت را کمرنگ می‌کرد.
در سال 2001 مستند «رومن کارمن: سینماگری در خدمت انقلاب» و کتاب «پرتره انتقادی رومن کارمن: افسانه سرخ» در وصف شخصیت و آثار کارمن تولید و منتشر شد.
قابل ذکر اینکه بیشتر این مستندها در امریکا اجازه پخش نداشت، سیستم‌های سختگیرانه نظارتی و حتی تهدید و ارعاب دستگاه‌های امنیتی دولت‌های غربگرا قصد داشت که مستندسازان را از ساخت فیلم‌های سیاه منصرف کند، اما این رفتار سرکوبگرانه نه تنها کاری از پیش نبرد بلکه باعث شد، دوران جنگ ویتنام به یکی از پرکارترین و اثرگذارترین دوران‌ها در سینمای مستند بدل شود.