علی طالب‌لو
طلبه  پژوهشگر

همه­ ما آیات و روایاتی را که بر نیت تأکید دارند مشاهده کرده­‌ایم. بر اساس آنها یکی از مهم‌ترین مؤلفه­‌های ارزش‌گذاری یک عمل، نیت فرد است. مانند کلام پیامبر اکرم صلی‌الله علیه و آله که فرمودند: إِنَّمَا الْأَعْمَالُ بِالنِّیَّاتِ وَ لِکُلِّ امْرِئٍ مَا نَوَى فَلَا بُدَّ لِلْعَبْدِ مِنْ خَالِصِ النِّیَّةِ فِی کُلِّ حَرَکَةٍ وَ سُکُونٍ.[1] تمام اعمال به واسطه قصدها و نیت­‌ها امتیاز پیدا مى‏‌کنند و براى هر شخصى است آنچه نیت مى‏‌کند. پس لازم است که هر بنده‏‌اى از بندگان خدا، نیت خود را در حرکات و سکنات و اعمال خود خالص و صاف کند.
اما نکته و مؤلفه­ دیگری نیز در ارزش­‌گذاری وجود دارد که معمولاً از آن غفلت می­‌کنیم و آن توجه به ویژگی­‌ها و ظرفیت­‌های انسان است. بر اساس آیات و روایات دینی، ما مکلف و موظف به استعدادهای‌مان هستیم. آن چیزی که از یک فرد کم‌استعداد انتظار می‌­رود برابر با انتظاراتی که از افراد مستعد داریم، نیست. بلکه قله و هدف هر کسی متناسب با ظرفیت­‌های خود آن فرد ارزیابی می‌­شوند.
برای نمونه اگر کسی در امریکای شمالی و در سرزمینی که خدا و معنویت در آن گسترشی ندارد، ایمانش را حفظ کند در درجه­ بسیار بالاتری از مسلمانان عادی قرار دارد چرا که با وجود ظرفیت کم ایمانی و فشارهای زیاد، توانسته است به وظایف ایمانی خویش عمل کند. و لذاست که خدای متعال برخی از امور از جمله نماز شب را برای پیامبرش واجب کرده بود زیرا او ظرفیت­‌های بالاتری داشت و در نتیجه وظایفش هم زیادتر بود. خداوند به پیامبرش می‌­فرماید: وَ مِنَ اللَّیْلِ فَتَهَجَّدْ بِهِ نافِلَةً لَکَ عَسى‏ أَنْ یَبْعَثَکَ رَبُّکَ مَقاماً مَحْمُودا.[2] و پاسى از شب را براى عبادت و بندگى بیدار باش که این افزون [بر واجب‏] ویژه توست، امید است پروردگارت تو را به سبب این عبادت ویژه‏ به جایگاهى ستوده برانگیزد.
خداوند متعال می‌­فرماید: لا یُکَلِّفُ اللَّهُ نَفْساً إِلاَّ ما آتاها.[3] خدا هیچ‏کس را جز به اندازه رزقى که به او عطا کرده است، تکلیف نمى‏‌کند.
وظایف و تکالیف هر کسی با توجه به ظرفیت‌­های او معنی پیدا می‌کند. لذا ما در ارزش­‌گذاری هر عملی باید به دو نکته اساسی توجه داشته باشیم: 1- نیت و انگیزه فرد. 2- جایگاه و ظرفیت­‌های عامل. چه بسا عملی که برای یک فرد خوب باشد، برای فرد دیگری با توجه به ظرفیت‌های او، کم و غیر قابل پذیرش باشد. مانند ضرب‌المثل معروف حسنات‌الابرار، سیئات المقربین.
توجه به این مؤلفه در کلام حضرات معصومین و اساتید اخلاق از جمله مرحوم علی صفایی حائری انعکاس یافته است.
[1]- مصباح الشریعه، صفحه 53.
[2]- سوره اسراء، آیه 79.
[3]- سوره طلاق، آیه 7.