نقش نیت و استعداد انسان در مسیر رشد معنوی
علی طالب‌لو
طلبه پژوهشگر
همه ما آیات و روایاتی را که بر نیت تأکید دارند مشاهده کرده‌ایم. بر اساس آنها یکی از مهم‌ترین مؤلفه‌های ارزش‌گذاری یک عمل، نیت فرد است. مانند کلام پیامبر اکرم صلی‌الله علیه و آله که فرمودند: إِنَّمَا الْأَعْمَالُ بِالنِّیَّاتِ وَ لِکُلِّ امْرِئٍ مَا نَوَى فَلَا بُدَّ لِلْعَبْدِ مِنْ خَالِصِ النِّیَّةِ فِی کُلِّ حَرَکَةٍ وَ سُکُونٍ.[1] تمام اعمال به واسطه قصدها و نیت‌ها امتیاز پیدا مىکنند و براى هر شخصى است آنچه نیت مىکند. پس لازم است که هر بندهاى از بندگان خدا، نیت خود را در حرکات و سکنات و اعمال خود خالص و صاف کند.
اما نکته و مؤلفه دیگری نیز در ارزش‌گذاری وجود دارد که معمولاً از آن غفلت می‌کنیم و آن توجه به ویژگی‌ها و ظرفیت‌های انسان است. بر اساس آیات و روایات دینی، ما مکلف و موظف به استعدادهای‌مان هستیم. آن چیزی که از یک فرد کم‌استعداد انتظار می‌رود برابر با انتظاراتی که از افراد مستعد داریم، نیست. بلکه قله و هدف هر کسی متناسب با ظرفیت‌های خود آن فرد ارزیابی می‌شوند.
برای نمونه اگر کسی در امریکای شمالی و در سرزمینی که خدا و معنویت در آن گسترشی ندارد، ایمانش را حفظ کند در درجه بسیار بالاتری از مسلمانان عادی قرار دارد چرا که با وجود ظرفیت کم ایمانی و فشارهای زیاد، توانسته است به وظایف ایمانی خویش عمل کند. و لذاست که خدای متعال برخی از امور از جمله نماز شب را برای پیامبرش واجب کرده بود زیرا او ظرفیت‌های بالاتری داشت و در نتیجه وظایفش هم زیادتر بود. خداوند به پیامبرش می‌فرماید: وَ مِنَ اللَّیْلِ فَتَهَجَّدْ بِهِ نافِلَةً لَکَ عَسى أَنْ یَبْعَثَکَ رَبُّکَ مَقاماً مَحْمُودا.[2] و پاسى از شب را براى عبادت و بندگى بیدار باش که این افزون [بر واجب] ویژه توست، امید است پروردگارت تو را به سبب این عبادت ویژه به جایگاهى ستوده برانگیزد.
خداوند متعال می‌فرماید: لا یُکَلِّفُ اللَّهُ نَفْساً إِلاَّ ما آتاها.[3] خدا هیچکس را جز به اندازه رزقى که به او عطا کرده است، تکلیف نمىکند.
وظایف و تکالیف هر کسی با توجه به ظرفیت‌های او معنی پیدا می‌کند. لذا ما در ارزش‌گذاری هر عملی باید به دو نکته اساسی توجه داشته باشیم: 1- نیت و انگیزه فرد. 2- جایگاه و ظرفیت‌های عامل. چه بسا عملی که برای یک فرد خوب باشد، برای فرد دیگری با توجه به ظرفیت‌های او، کم و غیر قابل پذیرش باشد. مانند ضرب‌المثل معروف حسنات‌الابرار، سیئات المقربین.
توجه به این مؤلفه در کلام حضرات معصومین و اساتید اخلاق از جمله مرحوم علی صفایی حائری انعکاس یافته است.
[1]- مصباح الشریعه، صفحه 53.
[2]- سوره اسراء، آیه 79.
[3]- سوره طلاق، آیه 7.