فائزه سادات یوسفی
خبرنگار

روز گذشته در پی کاهش تنش‌ها بین باکو و ایروان با میانجیگری کرملین، وزارت دفاع روسیه اعلام کرد، در پی تماس‌ها با جمهوری‌آذربایجان و نمایندگان جمعیت ارمنی قره‌باغ به توافق بر سر آتش‌بس رسیدند.
به گزارش اسپوتنیک، واحد اطلاعات منطقه قره‌باغ اعلام کرده که عملیات رزمی در قره‌باغ با میانجیگری فرماندهی نیروهای حافظ صلح روسیه از ساعت 12:00 به وقت مسکو متوقف شده است. همچنین در این توافق خروج نیروهای نظامی و انحلال و خلع سلاح کامل تشکیلات مسلح قره‌باغ و خروج تجهیزات سنگین و تسلیحات آنان از این منطقه مورد توافق قرار گرفت. علاوه بر این تأکید شده که موضوعات مطرح شده طرف جمهوری‌آذربایجانی در مورد ادغام مجدد این منطقه، تضمین حقوق و امنیت ارامنه قره‌باغ و همچنین مسائل تأمین معیشت مردم قره‌باغ بر اساس قانون اساسی جمهوری‌آذربایجان، بر اساس توافق صورت گرفته، در نشستی بین نمایندگان جمعیت محلی ارمنی و مقامات جمهوری‌آذربایجان در شهر یولاخ در 21 سپتامبر 2023 مورد بحث و بررسی قرار گیرد.
در همین راستا، ولادیمیر پوتین، ‌رئیس‌جمهور روسیه گفت که مسکو دستیابی به صلح را امکان‌پذیر می‌داند.
وزارت دفاع جمهوری‌آذربایجان نیز روز گذشته با تأیید این خبر اعلام کرد که توافق درخصوص تعلیق عملیات نظامی در قره‌باغ حاصل شده و حملات از ساعت یک ظهر به وقت محلی متوقف شده است. نیکول پاشینیان، ‌نخست‌وزیر ارمنستان نیز ضمن امیدواری بر پایان یافتن حملات اظهار کرده شدت حملات روند کاهشی به خود گرفته است. او که از ابتدای درگیری‌ها از روسیه و نهادهای بین‌المللی خواسته بود مانع ادامه درگیری‌ها شود، ‌گفت در تهیه متن توافقنامه آتش‌بس کامل در منطقه قره‌باغ مشارکت نداشته و به عنوان یک طرف مذاکره نبوده است.
پاشینیان همچنین با اشاره به متن سند درمورد بیرون رفتن نیروهای ارمنی از قره‌باغ بیان داشت: «بارها اعلام کرده‌ایم که جمهوری ارمنستان از اکتبر 2021 ارتشی در قره‌باغ ندارد، برای ما این موضوع کاملاً روشن نیست.»
پیش‌تر با تداوم حملات توپخانه‌ای باکو بر منطقه خانکندی قره‌باغ، صلح‌بانان روسیه اقدام به تخلیه 20 هزار نفر از جمعیت غیرنظامی قره‌باغ از خطرناک‌ترین مناطق کردند.
در جمهوری‌آذربایجان نیز الهام علی‌یف در تماس تلفنی با بلینکن،  وزیر خارجه آمریکا شرط پایان دادن به حملات را تسلیم سلاح نیروهای ارمنی و دست برداشتن مقامات قره‌باغ از قدرت‌طلبی عنوان کرده بود. این در حالی است که روز گذشته باکو با حملات توپخانه‌ای مرکز منطقه قره‌باغ را مورد هدف قرار داد که دلیل آن، کشته شدن 7 نفر از نظامیان این کشور در انفجار مین کارگذاشته شده قره‌باغ و اقدام تحریک‌آمیز برگزاری انتخابات ریاست جمهوری بوده است.
 
نقش بازیگران منطقه‌ای و فرامنطقه‌ای
به نظر می‌رسد که عدم حمایت جامعه جهانی و ارمنستان از منطقه قره‌باغ و لزوم ایجاد ثبات و آرامش در این منطقه از منظر روسیه از یک سو و دیدگاه جمهوری‌آذربایجان بر تمرکز بر اولویت‌های دیگر و برآورده شدن انتظارات آن از سوی دیگر توانسته، زمینه پایان یافتن حملات را فراهم کند.
با این وجود اما، سابقه اقدامات جمهوری‌آذربایجان به همراه دیگر بازیگران منطقه‌ای و فرامنطقه‌ای نشان می‌دهد که در صورت تحقق صلح، تنش در این منطقه باقی خواهد ماند و مؤلفه‌های دیگری برای دستاویز قرار دادن آن جهت ایجاد یک فاز جدید درگیری مورد استفاده قرار خواهد گرفت.
جمهوری‌آذربایجان همگام با ترکیه، ‌بحث قومیت‌گرایی و یکپارچه‌سازی ترک‌زبانان را از سرفصل‌های مهم قرار داده که ناظران درباره آن هشدار جدی داده‌اند. ترکیه تلاش دارد در راستای سیاست کهنه امپراطوری عثمانی و البته ترمیم زخم شکست در سوریه، کریدور زنگزور و حتی بخشی از استان سیونیک همراه با جمهوری‌آذربایجان را تصاحب کند.
رژیم صهیونیستی نیز فرصتی یافته که عمق استراتژیک خود به ایران را از سمت شمال ایجاد کرده و به عنوان یک تهدید بالقوه در نزدیکی مرز با ایران باشد. علاوه بر آن تلاش می‌کند که سرپوشی بر انزوای بین‌المللی خود گذارد و تسلیحات خود را در این منطقه به فروش گذاشته و سود هنگفتی را به خود اختصاص دهد، همچنین به عنوان بازیگر اساسی در این منطقه که در جریان جنگ اوکراین در مرکز توجه جهان قرار گرفته به ایفای نقش بپردازد.
بنابراین آنچه مشهود است دایره تحولات در منطقه قفقاز تنها محدود به موضوع قره‌باغ نیست و اهداف کلان چند منظوره‌ای در این منطقه توسط بازیگران فرامنطقه‌ای و منطقه‌ای پیگیری می‌شود. ترکیه، رژیم صهیونیستی و امریکا هر کدام به طور منحصر اهدافی دارند که البته برآیند آنها اهداف ایالات متحده را برآورده خواهد کرد.
ایالات متحده در پشت صحنه گردان اصلی تحولات است اما به طور صریح نقش حمایت از ارمنستان را بازی می‌کند. راهبرد کلان امریکا هم تشدید تنش و هم تغییرات ژئوپلیتیک را برای فشار بر دشمنان استراتژیک خود یعنی ایران، ‌چین و روسیه دنبال می‌کند.
در وهله اول همچون گذشته، امریکا همواره تلاش کرده ضمن برافروختن آتش درگیری، حضور خود و در ادامه ناتو را به عنوان یک ضلع تعیین‌کننده تحت شعار حمایتگری تحکیم بخشد و از این رو به طور مستقیم بر منطقه مذکور تسلط نظامی و سیاسی پیدا کرده و درگیری را دقیقاً به همین منظور بالفعل حفظ کند، زیرا قابلیت‌های استراتژیکی این منطقه همچون نزدیکی به مرزهای ایران و روسیه، گذر کریدورهای مهم جهانی و منطقه‌ای، مسیر انرژی و اتصال به اروپا، پارامترهای حیاتی برای تغییر معادلات این منطقه به نفع غرب و ناتو خواهد بود. قطع اتصال کریدورها و مسیر‌های مذکور ضربه استراتژیکی بر ایران روسیه و چین وارد خواهد کرد و از این رو بر تسلط بر کریدور زنگزور یا حتی به گفته کارشناسان تصاحب بخشی از استان سیونیک ارمنستان اهتمام دارند.
اما آنچه که رفتار امریکا را در تضاد با منافع آن نشان داده حمایت از ارمنستان است. حمایتی که خود را در چرخش پاشینیان از شریک سنتی خود روسیه به سمت غرب و رزمایش مشترک «شریک عقاب» که روز گذشته پایان یافت، نشان داد و پس از آن تعابیر مختلفی در این خصوص در تحکیم پیوند ارمنستان با غرب عنوان شد، اما فرامتن این تحولات نشان از این دارد که کاخ سفید تلاش دارد با نزدیک کردن خود به ارمنستان زمینه تضعیف آن را برای تحقق راهبرد خود فراهم کند. شاید فرایند ادراک‌سازی آن برای ایروان پیچیده به نظر بیاید اما کنش‌های سیاستمدارانی چون زلنسکی امکان‌پذیر بودن آن را تأیید می‌کند. در نتیجه این راهبرد، طرح یکپارچه‌سازی جمهوری‌آذربایجان با تصرف استان سیونیک یا کریدور زنگزور یا مشابه آن که به جرموک مرسوم است تسهیل می‌شود. علاوه بر آن، ‌جدا‌سازی ارمنستان از روسیه برگ برنده‌ای برای کاخ سفید در جهت کاهش اقتدار مسکو در منطقه قفقاز است که تأثیر منفی بر اعتبار این کشور نه تنها در قفقاز بلکه در سایر کشورهای عضو شوروی سابق خواهد داشت.
 
غیبت محسوس قاره سبز
در این میان، عدم نقش‌آفرینی اروپا برخی مقامات این قاره را نگران کرده است. در همین زمینه، ریانووستی گزارش داد ناتالی لوزائو، رئیس کمیته دفاعی پارلمان اروپا در جلسه استماع کمیته امور بین‌الملل گفته: «دیپلماسی اتحادیه اروپا قادر به پاسخگویی مؤثر درخصوص وضعیت اطراف قره‌باغ نیست و ما نتوانستیم از حمله‌ای که جلو چشمان ما آماده می‌شد، جلوگیری کنیم.» او در پایان خواستار اعمال تحریم‌ها علیه رهبران جمهوری‌آذربایجان شد.
رفتار جمهوری‌آذربایجان که اهداف بلندپروازانه‌ای را در سر می‌پروراند حکایت از تردید بسیار در پیاده‌سازی این راهبرد دارد. این کشور به‌رغم تهدیدات مختلف برای ارمنستان و کشورهای همسایه اما قدرت ایفای چنین نقشی را ندارد و آنچه بروز می‌دهد برگرفته از نقشه راه و حمایت‌های پیدا و پنهان بازیگران دیگر است.