فرصت دیگرباره ای که یونسکو برای رفع نقص یک پرونده داد
ماسوله ثبت جهانی نشد
زیست بوم/ یونسکو در چهل‌وپنجمین اجلاس کمیته میراث جهانی یونسکو در شهر ریاض عربستان به ثبت جهانی منظر فرهنگی ماسوله رأی نداد و پرونده برگشت خورد. این نهاد بین‌المللی به ایران فرصت داد تا با رفع نواقص اعلام شده، ماسوله را در اجلاس‌های آتی به قضاوت کمیته میراث جهانی یونسکو بگذارد. به دنبال برگشت پرونده ماسوله، وزارت میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع‌دستی در خبری اعلام کرد: «بر اساس مصوبه دیروز این کمیته، مقرر شد هیأتی منتخب از کمیته میراث فرهنگی یونسکو به همراه کارشناسان ایرانی، متعاقباً جلسه‌ای تشکیل دهند تا در خصوص حفظ سهمیه ایران برای منظر فرهنگی ماسوله تصمیم گرفته شود.»
ثبت یک پرونده؛ برگشت دو پرونده
ایران در اجلاس ریاض به‌جز پرونده ثبت جهانی 54 کاروانسرا، دو پرونده «الحاق جنگل‌های دیزمار به جنگل‌های هیرکانی» و «منظر فرهنگی ماسوله» را نیز مطرح کرد. براساس برنامه‌ریزی وزارت میراث فرهنگی، پرونده جنگل‌های دیزمار برای الحاق به پرونده جهانی جنگل‌های هیرکانی که در سال 98 به ثبت یونسکو رسید به کمیته میراث جهانی ارسال شد. دیزمار به هیرکانی الحاق نشد و به پیشنهاد یونسکو جنگل دیزمار باید در قالب پرونده ارسباران به یونسکو ارائه شود و در اجلاس‌های پیش‌رو شانس جهانی شدن خود را بیازماید.
جنگل‌های ارسباران
جنگل‌های ارسباران البته یک بار تا ثبت جهانی رفت اما موفق به قرار گرفتن در لیست جهانی یونسکو نشد. کارشناسان ایرانی در حالی سال 97 از اجلاس جهانی یونسکو در منامه بحرین دست خالی بازگشتند که تمام تلاش خود را برای ثبت جهانی آن کرده بودند. آنها هر موضوعی را که می‌توانست در مقابل جهانی شدن ارسباران بایستد، حذف کردند. هر بخشی از جنگل که با سد و معدن، جاده و روستا زخم شده بود را بیرون کشیده بودند. پرونده‌ای که آنها به اجلاس جهانی برده بودند تنها بخشی کمتر تخریب‌شده از حضور انسان بود اما همان هم به سد زمین‌های کشاورزی خورد و ثبت جهانی نشد.
چه کشورهایی از ماسوله دفاع کردند؟
نمایندگان کشورهای عمان، امارات، روسیه، عربستان و نیجریه از ثبت پرونده منظرفرهنگی ماسوله دفاع کردند و خواستار ثبت شدند. توجه بیشتر نمایندگان این کشورها بر ساختار تاریخی ـ اسلامی ماسوله بود.
چه کشورهایی با ثبت ماسوله مخالفت کردند؟
ژاپن از جمله کشورهایی بود که از پرونده ثبت جهانی کاروانسراها دفاع نکرد اما سؤال این کشور جلوی ثبت جهانی 54 کاروانسرا را نگرفت. در پرونده ماسوله نیز نماینده ژاپن با وجود نظر مثبت روی جذابیت‌های گردشگری ماسوله، ایرادهایی را هم به این پرونده با توجه به نظر مخالف ایکوموس برای ثبت ماسوله، وارد کرد. در این باره نماینده روسیه در یونسکو یادآور شد ایرادهای ایکوموس بیشتر به دوران کرونا و محدود بودن ارتباطات برمی‌گردد که تردیدهایی را در محتوا ایجاد کرده بود. در نهایت، نمایندگان کشورهایی از جمله یونان، هند، ایتالیا، آرژانتین و تایلند نیز همچون ژاپن تأکید داشتند لازم است روی این پرونده تأمل بیشتری شود و پروند دیفر (رفع نواقص و تکمیل پرونده برای اجلاس‌های بعدی یونسکو) شود تا مدارک و مستندات آن تکمیل شود.
دعوت از ایکوموس
رسول وطن‌دوست، نماینده میراث فرهنگی ایران در یونسکو ـ در دفاع از این پرونده گفت: ایران مدارک زیادی فرستاده است. متوجه شدیم ایکوموس نسبت به مدیریت و حفاظت ماسوله رضایت دارد. او همچنین از ایکوموس دعوت کرد به ایران و ماسوله سفر کند و مدارک و مستندات را از نزدیک مشاهده کند.
در فهرست انتظار
منظر فرهنگی ماسوله از سال ٢٠٠٧ میلادی در «فهرست در انتظار» میراث جهانی یونسکو قرار داشت و به زعم وزارت میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع‌دستی، به لحاظ حفاظتی و مدیریتی از شرایط قابل قبولی برای نامزدی ثبت در فهرست میراث جهانی برخوردار بود، از همین رو پرونده پیشنهادی «منظر فرهنگی ماسوله» بنا بر نظر مشورتی و مصوبه شورای ملی ثبت آثار در سال ۱۴۰۰ به دبیرخانه مرکز میراث جهانی یونسکو فرستاده شد تا در اجلاس ۲۰۲۳ بررسی شود.
ارزیابی میدانی پرونده ماسوله از سوی شورای جهانی بافت‌ها و بناهای تاریخی (ایکوموس) در تابستان ۱۴۰۱ توسط کارشناس اعزامی یونسکو انجام شد. گزارش ارزیاب یونسکو نیز حائز جنبه‌های مثبت بود. نعیمه بن‌کاری، ارزیاب یونسکو که در مهرماه ۱۴۰۱ به ایران آمده بود، گفته بود: «ماسوله ارزش‌های زیاد و خوبی از نظر معماری و در کنار آن وجه انسانی دارد که قابل توجه است.» او همچنین گفته بود: «قبل از اینکه ایکوموس پرونده ماسوله را به من بدهد، هیچ شناختی درباره آن نداشتم و با مطالعه این پرونده به آن علاقه‌مند شدم و با آمدنم به ایران و دیدن این شهر از نزدیک متوجه شدم که فقط جلد کتاب را خوانده‌ام و صفحات جدیدی از ماسوله را کشف کردم و در ذهنم ثبت شد.»
با این وجود، در شهریورماه ۱۴۰۲، چند هفته پیش از آغاز اجلاس ریاض، گزارشی منسوب به شورای جهانی بافت‌ها و بناهای تاریخی (ایکوموس)، بازوی مشورتی یونسکو در پرونده‌های ثبت جهانی منتشر شد که در آن ماسوله را دارای ظرفیت ثبت جهانی دانسته اما پرونده تدوین‌شده را که سال ۲۰۲۱ به یونسکو رفته بود حاوی ایرادات اساسی عنوان کرده و درخواست رد پرونده ثبت جهانی ماسوله را داد.
مصطفی پورعلی مدیرکل پیشین ثبت آثار، حفظ و احیای میراث معنوی و طبیعی وزارت میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع‌دستی در واکنش به گزارش به رسانه‌ها گفت: «شائبه‌های مطرح‌شده درباره نظر ایکوموس راجع‌به پرونده ماسوله، به ابهاماتی برمی‌گردد که ایکوموس علی‌الظاهر به‌دلیل نبود امکان ارتباط کامل با کارشناسان تهیه‌کننده پرونده، وارد کرده است.» او گفت: «هیأتی از کارشناسان متخصص در حوزه ثبت جهانی از سوی وزارت میراث فرهنگی، به یونسکو اعزام شدند و رایزنی‌های لازم در راستای بازتبیین ارزش‌های منظر فرهنگی ماسوله و رفع ابهامات مطرح‌شده با اعضای کمیته میراث جهانی انجام شد.» هرچند در نهایت، این رایزنی‌‌ها به ثبت جهانی ماسوله منجر نشد.