ایران در رده بیست و ششم صید کوسه و سفره‌ماهی‌ها قرار دارد
کوسه‌ماهی‌ها روی بال انقراض
شهلا منصوریه
خبرنگار
با وجود ممنوعیت و تعیین جریمه‌های نقدی سازمان محیط زیست برای صید کوسهها، اما همچنان این صید به شکل‌های مختلف وجود دارد. چندی پیش بود که سرپرست اداره کل حفاظت محیط زیست سیستان و بلوچستان، خبر کشف ۴۳ قطعه کوسه لاشه و ۹۰۰ کوسه ماهی از یک خودرو حامل محصولات شیلاتی را رسانه‌ای کرد. کارشناسان می‌گویند که بسیاری از این محموله‌ها کشف نمی‌شود، به همین جهت خطر نابودی کوسهها جدی است. آنها معتقدند به دلیل فقر و نداری این عوامل بازدارنده نیست. مدیرکل محیط زیست سیستان و بلوچستان هم می‌گوید؛ صیادان غیرمجاز قانون را دور می‌زنند.
خرافاتی که کوسهها را می‌کشد
کشورهای جنوب آسیا مشتریان پروپا قرص کوسه‌‌های ایرانی هستند. بسیاری از مردمان جنوب نیز معتقدند که باله کوسه، درمان بسیاری از دردهاست و همین خرافات رایج باعث شده که باله کوسه در بین بومیان جنوب مشتری فراوانی داشته باشد. اما حامیان حیوانات و محیط زیست این نظریه‌ها را قبول ندارند. سپهر سلیمی، فعال حقوق حیوانات در این خصوص به «ایران» می‌گوید: در طب چینی، باله کوسه، خواص درمانی بسیاری دارد اما براساس شواهد علمی نه‌تنها چنین خواصی وجود ندارد بلکه گوشت این حیوان به دلیل وجود فلزات سنگین و عناصر شیمیایی خطرناک، عوارض جدی برای سلامت انسان دارد.
به گفته او، باله کوسه سودآورترین بخش بدن این حیوان است و به همین دلیل قاچاقچیان حیات‌وحش برای به دست آوردن مقدار بیشتری از این بخش و سهولت در حمل و نقل، پس از جدا کردن باله‌ها، حیوان را در آب رها میکنند. در این شرایط کوسهها امکان شنا و زنده ماندن ندارند و مرگ دردآوری را تجربه میکنند.
صید؛ ممنوع!
نگرانی از نابودی کوسه‌ماهی‌های خلیج‌فارس، سازمان حفاظت محیط‌زیست را ملزم کرد که طی مصوبه‌ای صید کوسه‌‌های خلیج‌فارس و دریای عمان را ممنوع اعلام کند اما حتی این مصوبه و مأموران سازمان نتوانستند مانع از صید قاچاق و شکار بی‌رویه کوسهها شوند.
محسن رضایی عطاقلی‌پور، زیست‌شناس دریا و مدیر مؤسسه غیرانتفاعی و غیردولتی حفاظت از محیط زیست قشم، شکار و صید کوسه‌ماهی را دارای انگیزه مالی می‌داند و به «ایران» می‌گوید: از دیرباز در فرهنگ آسیای جنوب‌شرقی بویژه چین، سرو سوپ باله کوسه نشانه موقعیت بالای اجتماعی و ثروت بوده و همین عامل، انگیزه مالی ایجاد کرده تا صید کوسه‌ماهی در سراسر دنیا ایجاد شود و رونق بگیرد. به گفته او باله کوسه‌ماهی‌ها، ابتدا به مقاصد اولیه مثل امارات صادر می‌شود. در آنجا تجمیع و بعد به مقصد نهایی که همان چین است، صادر می‌شوند. کوسه‌ماهی قیمت بالایی دارد و با وجود اینکه به صورت قاچاقی صید و صادر می شود اما صیادان انگیزه بالایی برای صید کوسه دارند.
در معرض انقراض
کوسه‌ماهی‌ها در دسته ماهیان غضروفی طبقه‌بندی می‌شوند اما به لحاظ استراتژی زندگی و تولید مثل، با ماهی‌ها متفاوت هستند. آنها دیر به سن بلوغ می‌رسند، گونه‌های کوچک بیش از 10 سال و گونه‌های بزرگتر شاید تا چنددهه طول بکشد. علاوه بر این، در هر بار تولیدمثل، زاده‌های خیلی کمی تولید می‌شوند. اغلبشان بچه‌زا هستند و تعداد کمی از آنها تخمگذار و به همین دلیل زادآوری کمی دارند. برخلاف سایر ماهیان که با سرعت زیاد در فعالیت‌های صید و صیادی صید می‌شوند، این گونه، جمعیتشان بازسازی نمی‌شود. به همین جهت صید و صیادی بی‌رویه باعث شده که در حال حاضر بیش از یک‌سوم از تمام گونه‌های سفره‌ماهیان و کوسه‌ماهیان جهان در معرض خطر انقراض قرار بگیرند. رضایی می‌گوید: این گونه‌ها طبق طبقه‌بندی‌های بین‌المللی در لیست قرمز اتحادیه حفاظت از محیط زیست قرار دارند و باید حفاظت شوند. از دیرباز کوسه نهنگ یا مرشاک در این لیست بودند و بعد گونه‌های دیگر مثل کوسه‌ماهی به آن اضافه شدند. در این لیست برای هر کدام از گونه‌ها، جرایم متفاوتی لحاظ شده است. بنابراین به لحاظ قانونی صید و بهره‌برداری از ذخایر کوسه‌ماهی جرم محسوب می‌شود.
در بند«چ» ماده«3» قانون صید و شکار مصوب 16 خرداد 1346 آمده است که تعیین بهای جانواران وحشی از نظر مطالبه ضرر و زیان، شامل صید و شکار گونه‌های وحشی می‌شود. در آخرین اصلاحیه این قانون مصوب 16 خرداد 1401 مصوبات دیگری به این قانون اضافه شد. بنابراین به لحاظ قانونی صید و بهره‌برداری از ذخایر کوسه‌ماهی جرم محسوب می‌شود.
این زیست‌شناس، می‌گوید: دو گونه صید کوسه‌ماهی وجود دارد. صیدی که هدف است و صیاد با هدف صید این گونه، به دریا می‌رود و دیگری صید ضمنی است که کوسهها ناخواسته در تورهای ترال به دام می‌افتند که هر دو به دلیل انگیزه مادی صورت می‌گیرد. در کنار آنها می‌توان تغییرات اقلیمی، از بین رفتن زیستگاه‌ها و آلودگی‌ها را مهمترین تهدیدات این گونه دانست.
دور زدن قانون
البته با تمام قوانینی که برای ممنوعیت صید کوسه‌ماهی وضع شده است اما صیادان غیرمجاز راه‌‌های زیادی برای دور زدن قانون دارند. محمدرضا علیمرادی، سرپرست اداره کل حفاظت محیط زیست سیستان و بلوچستان به «ایران» می‌گوید: متأسفانه کوسهها را برای باله‌هایشان شکار میکنند تا از آن نوعی سوپ تهیه کنند و به همین جهت صیدهای غیرمجاز صورت می‌گیرد.
او درباره میزان جریمه صید کوسهها می‌گوید: جریمه صید کوسهها به گونه آنها بستگی دارد که از 10 میلیون تومان شروع می‌شود اما به دلیل مبلغ بالای آن، صیادان از زیر بار آن شانه خالی میکنند و در محاکم قضایی عنوان میکنند که صید ضمنی است و هدف نیست و به عنوان ماهی گوشتی می‌فروشند. علیمرادی با بیان اینکه همچنان برخورد می‌کنیم، امیدوار است که جریمه‌ها، بازدارنده باشد.
باوجود فعالیت‌هایی که سازمان محیط زیست برای برخورد با متخلفین و شفاف کردن قوانین انجام می‌دهد، باز هم این تخلف صورت می‌گیرد. مدیر مؤسسه غیرانتفاعی و غیردولتی حفاظت از محیط زیست قشم معتقد است که باید تمام ذینفعان در این موضوع درنظر گرفته شوند. صیادان مهمترین ذینفعان و اولین حلقه زنجیره ارزشی هستند. طبیعتاً دلالان، قاچاقچیان و سودجویان و افراد بالادستی این انگیزه مالی را برای صیادان ایجاد میکنند.
رضایی می‌گوید: نباید انگشت اتهام به سمت هیچ شخص، گروه یا سازمانی گرفته شود. کاستی‌ها و ضعف‌های موجود باعث این مشکلات شده است. ایران تنها کشوری نیست که این مشکل در آن وجود دارد. ایران جزو 26 کشوری است که بیشترین میزان صید کوسه و سفره‌ماهی‌ها را دارد و 25 کشور دیگر هم قبل از ایران هستند و کشورهای زیادی هم بعد از ایران در این رتبه‌بندی قرار دارند. بنابراین این یک مشکل جهانی است و باید با هم‌افزایی بین سازمان‌های دولتی، مردم بویژه صیادان و سازمان‌های غیردولتی انجام شود تا بتوان یک راهکار مدیریتی برای بهره‌برداری پایدار از ذخایر شیلاتی پیدا کرد.
