علی‌الله سلیمی
نویسنده و منتقد ادبی

ادبیات آیینی در سال‌های اخیر با رشد و شکوفایی چشمگیری مواجه بوده و هست که باعث رونق این نحله ادبی در میان شاعران و نویسندگان معاصر شده و آثار تألیفی و حتی ترجمه‎ای متعدد و اغلب خواندنی منتشر و روانه بازار کتاب ایران شود. در این میان، بخشی از این ادبیات وامدار گذشته درخشانی است که بیشتر از ادیبان نامدار عرب به یادگار مانده است. از شاخص‌ترین چهره‌های ادبی در این زمینه، می‌توان به دعبل‌بن‌علی خُزاعی(۱۴۸-۲۴۶ق) شاعر شیعه در قرن دوم و سوم هجری قمری اشاره کرد. او از اصحاب امام کاظم(ع) و امام رضا(ع) بود و محضر امام جواد(ع) را هم درک کرده است. خزاعی در زمان حضور امام رضا(ع) در مرو به حضور ایشان رسید. زمانی که به خراسان آمد، قصیده تائیه خود را سروده و گفته بود که نباید کسی پیش از امام رضا(ع) آن را بشنود. او در طعن بسیار تندزبان بود. همین امر باعث می‌شد تا همواره در حال گریز و سفر باشد. سرانجام طعن‌هایش بر خلفای عباسی باعث کشته‌ شدنش شد. از جمله کتاب‌های او «الواحدة فی مناقب العرب و مثالبها» و «طبقات الشعراء» است. دعبل از زمره راویان حدیث هم به شمار می‌آید. به تازگی اثری با عنوان«کتاب دعبل»؛ پژوهشی در اشعار مذهبی دعبل خزاعی به قلم مهدی امین فروغی از سوی دفتر نشر فرهنگ اسلامی منتشر شده که از جهات گوناگون قابل توجه و تأمل است. در این اثر به این نکته تأکید می‌شود که بیش از هزار سال از سروده شدن «تائیه دعبل خزاعی» می‌گذرد و هنوز این چکامه شگفت انگیز طراوت خود را از دست نداده است و هنوز راویان را به روایتگری و مستمعان را به شنیدن آن، وقت خوش می‎شود؛ قصیده‌ای زنده و تپنده و پرخونی که در کالبد جامعه شیعه می‌تپد و فرهنگ دیرینه سال آن را زنده نگه می‌دارد. چه بسیار بزرگانی که در گذشته به شرح و ترجمه آن همت گماشتند و هنوز هم بسیارانی دل در گرو ادبیات شورانگیز آن دارند. قصیده«مدارس آیات» نام دعبل‌بن‌علی خزاعی را در میان شاعران اهل بیت(ع) جاودانه کرد و این سخنی بیراه نیست اگر بگوییم حیات ادبی شاعر مرهون این قصیده است. خزاعی شاعری ستیهنده و حماسی بود که در تمام عمر طولانی خویش بر عقیده استوارش، که همانا دفاع از مظلومیت اهل بیت عصمت و طهارت(ع) و ستیز با خودکامگان و غاصبان حق ایشان بود، پای فشرد و با سلاح شعر زنده و پویای خود در این راه مجاهدت کرد. او اشعار فراوانی در مدح و مرثیه خاندان پیامبر(ص) سرود که تنها اندکی، از گزند فراموشی در امان مانده و خود را به دیوان او رسانده‌اند. کتاب حاضر، به اجمال، سرگذشتی از شاعر را با خود دارد و از پی آن با نگاهی گذرا، تفاوت‌های اغراض شعری رایج در ادب عرب، مانند مدح و رثا و فخر و هجا و وصف و غزل و حکمت را که در دیوان دعبل آمده، با حضور شاعر در محضر امام علی‌بن‌موسی‌الرضا(ع) و خواندن قصیده تائیه و از پی آن، متن اشعار مذهبی دعبل و ترجمه آن را ارائه می‌دهد. بخش دیگر به مصادر ابیات اختصاص دارد که در نسخه‌های مختلف دیوان دعبل آمده است و می‌تواند پژوهشگران را به کار آید. فصل آخر هم مأخذشناسی دعبل است که علاقه‌مندان می‌توانند با مراجعه به منابع یادشده، از شعر و شخصیت شاعر بیشتر بدانند. اشعاری که در کتاب گرد آمده و به فارسی برگردانده شده‌اند، حاصل مقابله هفت تصحیح از دیوان دعبل خزاعی است که پیش روی پژوهشگر اثر حاضر بوده و با هم مقابله شده‌اند.