امین محمودی
روزنامه نگار

بازار روغن خوراکی تا سال 1400 به دلیل تخصیص ارز ترجیحی به آن، با مشکلات عدیده‌ای روبه‌رو بود. در سال 1400 شاهد آن بودیم که 2 میلیون و 400 هزار تن روغن به کشور وارد شد و رکورد واردات این محصول شکسته شد، به طوری که در اواخر سال 1400 پنج برابر بیشتر از نیاز واقعی استان سیستان و بلوچستان روغن روانه این استان شد و عمدتاً بعد از تخلیه در آنجا به صورت قاچاق روانه کشورهای افغانستان و پاکستان شد.
یکی از دلایل اصلی این امر به، صفر رسیدن قاچاق این کالای اساسی برمی‌گردد، به طوری که تا قبل از اصلاح ارز ترجیحی به دلیل قیمت پایین و یارانه‌ای بودن روغن در کشورمان این محصول به عراق و افغانستان قاچاق می‌شد.
با این حال پس از اصلاح ارز ترجیحی در اردیبهشت ماه سال گذشته، یکی از محصولاتی که با بیشترین تورم روبه‌رو شد، روغن خوراکی بود. از طرف دیگر نباید از ذکر این نکته نیز غافل شد، یکی از محصولاتی که قیمت آن در یک سال اخیر کاملاً ثابت مانده همین روغن خوراکی بوده و اخیراً نیز کاهش 10 تا 15 درصد قیمت روغن خوراکی به تصویب ستاد تنظیم بازار رسیده است.
در واقع می‌توان گفت، هر چند پس از اجرای طرح مردمی‌سازی و توزیع عادلانه یارانه‌ها و تغییر ارز واردات روغن خام، موانع مربوط به تخصیص ارز واردات روغن خام برطرف شده است اما از طرفی با اعمال قیمت‌های جدید عملاً با کاهش تقاضا یا به عبارتی بهتر با منطقی شدن مصرف و تقاضای بازار مواجه بودیم؛ موضوعی که در سال 1400 و قبل از آن به پاشنه آشیل صنعت روغن نباتی تبدیل شده بود به طوری که نیاز سیری‌ناپذیر در بازار روغن نباتی ناشی از خروج غیرقانونی کالا، افزایش صادرات محصولات غذایی حاوی روغن نباتی، افزایش مصرف داخلی، انبارش در بخش خانگی و صنف و صنعت، حتی با افزایش چشمگیر و بی‌سابقه تولید روغن نباتی در آن سال نیز پاسخ داده نمی‌شد.
از طرف دیگر با افزایش قیمت روغن پس از اصلاح ارز ترجیحی، مصرف سرانه روغن نیز کاهش یافته است.
سرانه مصرف روغن
مصرف سرانه روغن نباتی در ایران در سال ۱۳۴۰ حدود ۲.۵ کیلوگرم بوده است؛ با تغییر فرهنگ غذایی و ترویج مصرف روغن نباتی به جای روغن‌ها و چربی‌های حیوانی، مصرف سرانه روغن نباتی سیر صعودی پیدا کرد به طوری‌که در دهه ۱۳۵۰ به حدود ۵ کیلوگرم، در دهه ۱۳۶۰ حدود ۸ کیلوگرم، در دهه 1370 به 12 کیلوگرم، در دهه 1380 به 16 کیلوگرم، در دهه 1390 به حدود 20 کیلوگرم و در 3 سال اخیر به حدود 23 کیلوگرم رسیده، این در حالی است که طبق آمارهای اعلامی از سوی سازمان‌های بین‌المللی، میانگین جهانی مصرف روغن حدود ۱۲ کیلوگرم است.
هر چند کارشناسان معتقدند بعد از اصلاح ارز ترجیحی، در سال گذشته مصرف سرانه روغن به 15 کیلوگرم رسیده است ولی با توجه به اختلاف مصرف روغن در ایران با مصرف سرانه جهانی می‌توان گفت این مسأله می‌تواند عوارض خطرناک برای سلامت افراد و جامعه به دنبال داشته باشد، به همین دلیل بیشتر کارشناسان صنایع غذایی معتقدند اصلاح ارز ترجیحی بهترین تصمیم برای بازار این کالای اساسی بوده است.
نیاز کشور به روغن خام سالانه حدود یک میلیون و 8۰۰ هزار تا 2 میلیون تن است که یک میلیون و 400 تا یک میلیون و 500 هزار تن آن از دیگر کشورها وارد و بقیه آن در کشور تولید می‌شود. به طوری که میزان مصرف روغن در کشور قبل از تخصیص ارز ۴۲۰۰ تومانی کمتر از ۱، ۵ میلیون تن بوده اما بعد از تخصیص ارز ۴۲۰۰ تومانی افزایش یافته و سال 1400 حدود ۲، 4 میلیون تن روغن در کشور تولید و توزیع شده است.
دبیر انجمن صنفی صنایع روغن نباتی کشور در این باره گفت: در حال حاضر ۱۵ درصد از دانه‌های روغنی مورد نیاز کشورمان در داخل تولید می‌شود به طوری که ۳۰۰ هزار تن روغن در کشور از تولیدات داخلی به دست می‌آید و یک میلیون و 5۰۰ هزار تن دیگر از طریق واردات تأمین شده است.
امیرهوشنگ بیرشک نیاز سالانه کشور به روغن خام را بین 1.8 تا 2 میلیون تن دانست و ادامه داد: از میزان روغن مصرفی کشور سالانه بین 400 تا 500 هزار تن از محل کارخانجات روغن‌کشی داخلی و بقیه از محل واردات تأمین می‌شود.
وی با بیان اینکه ماهانه بین 150 تا 170 هزار تن روغن در بازار توزیع می‌شود، اظهار داشت: از این میزان 60 درصد روغن برای بخش خانوار و 40 درصد صرف صنف و صنعت شده است.

برش

کاهش واردات روغن پس از اصلاح ارز ترجیحی
در سال ۱۴۰۰ پس از موبایل، ذرت و گندم؛ دانه‌های روغنی بیشترین حجم از واردات کالاهای اساسی را به خود اختصاص داده، به طوری که این داده‌ها بیانگر آن است که ۲، ۱ میلیون تن دانه روغنی به ارزش حدود ۱، ۴ میلیارد دلار وارد کشور شده که نسبت به سال ۹۹ به لحاظ وزنی ۵۵ درصد و به لحاظ ارزشی ۹۹ درصد رشد داشته است
طی ۵ سال گذشته میانگین ارزش واردات روغن خام ۱، ۱۶ میلیارد دلار بوده و میانگین واردات دانه‌های روغنی منتخب نیز طی همین مدت حدود ۲، ۱۴ میلیارد دلار بوده است؛ به‌عبارت‌ دیگر در مجموع حدود ۳، ۳ میلیارد دلار در هر سال صرف واردات روغن و دانه‌های روغنی می‌شود
با این حال واردات روغن در یک‌سال اخیر با کاهش حدوداً یک میلیون تنی و حدوداً یک میلیارد دلاری روبه‌رو بوده است، به طوری که در سال گذشته یک میلیون و 477 هزار تن روغن خام به ارزش 2 میلیارد و 542 میلیون دلار وارد کشور شد. با این حال آمارهای گمرک در 5 ماهه نخست سال‌جاری نیز نشان می‌دهد تاکنون 717 هزار و 249 تن و 493 کیلوگرم انواع روغن خام به ارزش یک میلیارد و 160 میلیون و 957 هزار و 653 دلار یا 33 هزار و 90 میلیارد و 549 میلیون تومان وارد کشور شده است