نیت، فصل ممیز جدال خوب و جدال بد
علی طالب‌لو
طلبه پژوهشگر
یکی از رذایل اخلاقی مورد نهی در تعالیم اسلامی، جدال کردن است.
جدال کردن با مراء کردن اشتراکاتی دارد لکن در سه خصوصیت نسبت به آن متفاوت است: یکی اینکه جدال کردن بحث و اشکال به وسیله کلام است نه ابزارهای دیگر.
فرق دوم نیز این است که جدال کردن نسبت به مسائل علمی‌یا مسائل اعتقادی و دینی است نه همه امور. ویژگی آخر نیز این است که در جدال کردن، فرد بدون توجه به اینکه آیا مخالفش سخنی گفته یا نه، به اعتقادات و نظرات علمی‌او اشکال می‌کند.
در منابع دینی ما به جدال احسن اشاره شده و از جدال به غیر آن نهی شده است. برای فهم تفاوت بین جدال نکوهش شده در دین و جدال احسن، سه جهت حائزاهمیت است: اول اینکه انگیزه و نیت جدال و اشکال کردن چیست، دوم اینکه کیفیت سخن گفتن به چه شکل است و سوم مواد و محتواهایی که در بحث و اشکال استفاده می‌شود.
به همین جهت اگر نیت فرد در بحث و اشکالش نیت خدایی نباشد، سخنش مصداق جدال نکوهش شده در دین حساب می‌شود. همچنین اگر فردی در مباحثه‌اش خشن و توهین‌آمیز سخن بگوید و توجهی به اسلوب و نوع بیانش نداشته باشد، مرتکب جدال نکوهش شده در دین است. در دین اسلام سفارش شده که کیفیت سخن گفتن، با نرمی‌و مدارا صورت بگیرد نه با خشونت.
جدالی که با هوشمندی و بر مبنای حق باشد نه مبتنی بر انگیزه باطل و یا بی‌عفتی، جزو مأموریت‌های انبیا حساب می‌شود. خداوند می‌فرماید: ادْعُ إِلى سَبیلِ رَبِّک بِالْحِکمَةِ وَ الْمَوْعِظَةِ الْحَسَنَةِ وَ جادِلْهُمْ بِالَّتی هِی أَحْسَنُ إِنَّ رَبَّک هُوَ أَعْلَمُ بِمَنْ ضَلَّ عَنْ سَبیلِهِ وَ هُوَ أَعْلَمُ بِالْمُهْتَدین.[1] ای پیامبر مردم را با حکمت و اندرز نیکو به راه پروردگارت دعوت کن و با آنان به نیکوترین شیوه به بحث و مجادله بپرداز، یقیناً پروردگارت به کسانى که از راه او گمراه شدهاند و نیز به راه یافتگان داناتر است.
بر این نوع جدال احسن، آثار مهمی‌مترتب است از جمله نرم شدن قلب در برابر پذیرش حق. خداوند می‌فرماید: وَ لا تَسْتَوِی الْحَسَنَةُ وَ لاَ السَّیئَةُ ادْفَعْ بِالَّتی هِی أَحْسَنُ فَإِذَا الَّذی بَینَک وَ بَینَهُ عَداوَةٌ کأَنَّهُ وَلِی حَمیم.[2] نتیجه دفع و بحث خوب این است که دشمنان نسبت به دین و حقیقت علاقه پیدا کرده و دوست مؤمنان خواهند شد.
لکن رعایت نکردن این مسأله و پرداختن به جدال زشت، باعث مضراتی است؛ از جمله به شک افتادن شنوندگان، لرزیدن اعتقاد، ایجاد بدعت در دین، نفاق، کینه‌توزی و تأثیرگذاری معکوس.
لذا اگر انسان توانایی و تشخیص مناسب در بحث کردن و جدال احسن را ندارد، بهتر است که از هرگونه مجادله بپرهیزد.
[1]- سوره نحل، آیه 125.
[2]- سوره فصلت، آیه 34.