کارشناس مسائل اوراسیا در گفت‌و‌گو با «ایران» عنوان کرد
گزینه قطعی تغییرناپذیر بودن مرزهای منطقه در مذاکرات تهران - آنکارا
«هاکان فیدان» وزیر خارجه ترکیه برای نخستین بار بعد از تصدی این سمت و در پی انتخابات اخیر ریاست جمهوری ترکیه به تهران سفر کرده است. او روز گذشته گفت‌و‌گوهای مفصلی را با مقام‌های بلندپایه کشورمان از سر گذراند و پیرامون موضوعات دوجانبه و چندجانبه تهران و آنکارا به تفصیل به رایزنی پرداخت. احسان موحدیان، استاد دانشگاه و صاحبنظر مسائل اوراسیا در گفت‌و‌گو با «ایران» به تشریح ابعاد سفر این مقام دیپلماتیک ترک پرداخته است.
به نظر می‌رسد با آغاز دوره جدید ریاست جمهوری «اردوغان» و سفر وزیر خارجه او به تهران، باید آغاز دور تازه‌ای از رابطه دو کشور را انتظار داشت. لطفاً ابتدا پیرامون نگاه خود به نوع مناسبات ایران و ترکیه در ادوار اخیر بفرمایید.
روابط دو کشور ایران و ترکیه بخصوص در سال‌های اخیر، به‌طور توأمان یک الگوی مبتنی بر «رقابت» و «همکاری» را تعقیب کرده که البته در این اواخر جنبه رقابتی آن بر جنبه همکاری دو طرفه غلبه یافته است.
از سال 2002 یعنی زمانی که حزب عدالت و توسعه و تیم رجب طیب اردوغان بر سر کار آمدند، تا سال 2011 روابط تهران-آنکارا در حوزه‌های اقتصادی، امنیتی، سیاسی و دیپلماتیک به خوبی پیش می‌رفت. یکی از دلایل اصلی این همگرایی، رهبری نومحافظه کاران و تیم جورج بوش در ایالات متحده بود که نزدیکی دو کشور ایران و ترکیه را فراهم ساخت. ترکیه تلاش کرد سیاست «تنش صفر» با همسایه‌ها را دنبال کند و دست به اصلاح رویه‌های خود بزند. این روند پس از 9 سال بالاخره تغییر یافت و بین سال‌های 2011 تا 2016، روابط دو کشور رو به سردی گرایید و رقابت‌ها هم تشدید شد. دلیل این تغییر، زاویه نگاهی بود که ایران و ترکیه درباره سوریه داشتند.
کودتای 2016 در ترکیه و حمایت ایران از رجب طیب اردوغان، سبب شد که روابط میان دو طرف شکل بهتری به خود بگیرد و اختلافات کمتر شود. این روند در تداوم همکاری‌های اقتصادی نمایان شد، با وجود این دو طرف همچنان درباره پاره‌ای از موضوعات منطقه همچون بحران قفقاز جنوبی و مسأله اسرائیل اختلاف دیدگاه دارند. اما اهمیتی که سطح همکاری‌های مبتنی بر سیاست همسایگی و مراودات تنگاتنگ اقتصادی دارد موجب می‌شود این اختلافات منطقه‌ای نتواند بر مناسبات کلی دو کشور سایه بیندازد. با روی کار آمدن «اردوغان» و انتخاب «هاکان فیدان» به عنوان وزیر خارجه ترکیه که یک چهره امنیتی بوده، باید دید که اوضاع تصمیم‌گیری در سیاست خارجی این کشور به چه سمت و سویی خواهد رفت. دو کشور ایران و ترکیه پرونده‌های باز و حل نشده زیادی دارند و باید دید که چه تصمیمی برای آنها خواهند گرفت.
به نظر می‌رسد که تأکید چند وقت اخیر اردوغان بر مخالفت با تحریم‌های امریکا در قبال ایران، رابطه دو کشور را در مدار مثبت و سازنده‌ای قرار داده است. آیا این‌گونه است؟
اینکه ترکیه و شخص آقای اردوغان بر مخالفت با تحریم‌های امریکا اصرار دارند نکته مثبتی در روابط دو کشور تلقی می‌شود که می‌تواند به ارتقای روابط تهران-آنکارا کمک کند. اما نباید فراموش کرد که رویکرد ترکیه زیر سایه حفظ منافع اقتصادی‌اش دنبال می‌شود. شرایط اقتصادی نامطلوبی بر ترکیه حاکم است. ریزش مکرر ارزش پول ترکیه و تورم و رکود اقتصادی در این کشور پس از برگزاری انتخابات اخیر افزایش پیدا کرده و طبیعی است که در این شرایط ترکیه تمایل داشته باشد که پایگاهی برای جذب سرمایه‌های خارجی از جمله ایرانی‌ها باشد. ایران در شرایط تحریم قرار دارد و افراد و سازمان‌هایی تمایل دارند که سرمایه خود را به این کشور منتقل کنند و حتی بحث تأسیس شرکت‌های ایرانی در ترکیه برای دور زدن تحریم‌ها هم مطرح است.
رویکرد آتی دولت ترکیه پس از انتخابات اخیر با توجه به هدف توسعه روابط دو جانبه با ایران در زمینه‌های اقتصادی را چگونه ارزیابی می‌کنید؟
فضای رابطه میان دو کشور در حوزه اقتصادی تا حدود بسیاری نسبت به حوزه سیاسی متفاوت است. روابط اقتصادی دو کشور مرتب رو به توسعه است. هرچند در سال‌های اخیر از سیر صعودی مراودات اقتصادی دو کشور کاسته شده و با فراز و نشیب‌های فراوان روبه رو بوده اما طی دو سال گذشته رشد 64 درصدی را به خود دیده و از 9/6 میلیارد دلار به
3/11 میلیارد دلار رسیده و همچنان هم ادامه دارد.
با وجود قرابت‌های سیاسی و اقتصادی بین ایران و ترکیه، این دو کشور در حوزه قفقاز و نزاع‌های میان ارمنستان و جمهوری‌آذربایجان با یکدیگر زاویه دارند. فکر می‌کنید با تأکید ایران بر لزوم حفظ وضعیت مرزها در جغرافیای منطقه قفقاز، این اختلاف دیدگاه سبب تبدیل شدن به یکی از چالش‌های اساسی بین طرفین می‌شود؟
دو کشور مدت‌هاست که در حوزه قفقاز جنوبی اختلاف نظرهای جدی با یکدیگر دارند. ایران بر حفظ مرزها تأکید ویژه دارد و بارها هم آن را از کانال‌های رسمی به اردوغان اعلام کرده است. دولت ترکیه هم این حساسیت ایران را درک کرده است.ترکیه از زمان آتاتورک برای دسترسی به منطقه قفقاز جنوبی برنامه داشته است. باریکه‌ای که با بی‌مبالاتی و بی‌مسئولیتی شاهان قاجار و رضاشاه در منطقه قره سو به دست ترکیه افتاد، نشان داد که آنها از همان موقع رؤیای دسترسی به منطقه قفقاز را داشته‌اند. اگر قصد ترکیه دسترسی به باکو باشد، سال‌هاست که مسیر امن با هزینه نزدیک به صفر از طریق خاک ایران در دسترس آنها قرار داشته است.
در حال حاضر مهم‌ترین موانع دو کشور در مسیر گسترش همکاری در منطقه خاورمیانه را چه عواملی می‌دانید؟ و اساساً عوامل همگرایی دو کشور چیست؟
موانع موجود را می‌توان به چند بخش مجزا تقسیم کرد. دو کشور نگران فعالیت مخالفان هر یک از خود در کشور طرف مقابل هستند. ایران نگران فعالیت قومگراها و تجزیه‌طلب‌ها و عوامل وابسته به صهیونیست‌ها و ناتو است و ترکیه هم نگران فعالیت برخی گروه‌های کرد و ارامنه و آذری ها. در حوزه مسائل فرهنگی و ایدئولوژیک هم دو طرف تفاوت دیدگاه دارند. ترکیه مدعی دموکراسی است و ایران مردمسالاری دینی را پیش می‌برد. ترکیه حامی سکولاریسم است و ایران به اسلامگرایی معتقد است. این مسائل به همراه دخالت قدرت‌های بزرگ در روابط دو کشور و تحریکات رژیم صهیونیستی و حرکات پان‌ترکیستی می‌تواند بر رابطه آنها سایه بیندازد. در حوزه اقتصادی هم نگرانی‌هایی وجود دارد. ترکیه یکی از رقبای سرسخت ایران در بازارهای صادراتی عراق و افغانستان و کشورهای قفقاز جنوبی و آسیای مرکزی است. سرمایه گذاری‌های گسترده ترکیه در حوزه‌های صنعتی و لجستیک و حوزه‌های مختلف رقابت‌های سختی را بین دو کشور رقم زده است.
اگر ترکیه هدف همگرایی با ایران را دنبال می‌کند، این امر ممکن نمی‌شود مگر آنکه در بخشی از سیاست‌های منطقه‌ای خود تجدید نظر کند. ایران اهرم‌های فشار لازم بر ترکیه را دارد، اما معتقد به سیاست حسن همجواری و حفظ تمامیت ارضی خود و همه کشورهای همسایه است، بنابراین رفتاری خلاف دیدگاه‌های خود نشان نداده است. نوع درک ترکیه از رویکرد خویشتنداری جمهوری اسلامی که خواهان صلح و ثبات در منطقه است تا کشورها بتوانند منافع اقتصادی، امنیتی و فرهنگی خود را تأمین کنند، می‌تواند رابطه دو کشور را رو به پیشرفت نگه دارد؛ آن‌وقت می‌توان امیدوار بود که همگرایی دو کشور بیشتر خواهد شد.