روح معنویت در موسیقی ایران
رضا مهدوی
نوازنده سنتور
و مدرس موسیقی
روزی که در جام فلق مُل کرد خورشید
برخشک چوب نیزه‌ها گُل کرد خورشید
از پا حسین افتاد و ما بر پای بودیم
زینب اسیری رفت و ما بر جای بودیم
استاد تمثیل‌ها،
علی معلم‌دامغانی
در کتاب‌های راهنمای معلمان هنر دوره ابتدایی درباره اصوات طبیعی و غیرطبیعی سخن‌ها آمده است. از نقش مهم ارتباط با طبیعت که چگونه می‌توان صداهای گوناگون را شناخت و تقلید کرد. صداهای خوشایند موجود در طبیعت از ذات هستی‌بخش است و صداهای ناخوشایند پرداخته از ذهنیت و باورهای خود‌ساخته بشر است. برای شناخت هر چه بیشتر فن موسیقا در بازه‌های زمانی مختلف و گروه‌های سنی می‌باید تغییر حال درونی افراد را متمایز از هم و با نگاه ژرف‌تری از مبدأ پیدایش دانست که نیازمند درک و دریافت دقیق‌تری از مباحث حکمی، فلسفی و اعتقادی است که کلیت موسیقی خالص (بدون کلام) و از نوع سالم آن در تمام جوامع بشری بالفطره دارای بار ارزشی بوده و البته به غیر از تداوم موضوع که برگرفته از جان طبیعت است به شخصیت و ذات انسان‌ها نیز برمی‌گردد. یکی از مظاهر مهم طبیعت خداوندی روح و جسم انسان است که نیازمند شناخت کافی از آن است. یکی از راه‌های شناخت در ساحت هنر، ارجاع به فلسفه وجودی هنر موسیقی در ارتباط با انسان است. علاوه بر مباحث نظری و عملی درباره فن موسیقا که در جای خود تمرین و پشتکار می‌خواهد، ابتدا با بررسی مباحثی چون: روح معنویت، موسیقی ایران مبدأ موسیقی شرق، موسیقی قدیم و موسیقی جدید می‌باید پی به قدمت چند هزار ساله این هنر شریف برد که در طول تاریخ چه مسائل و مصایبی را این هنر شریف از سر گذرانده است.
هنر موسیقی در مشرق زمین اصالتاً ماهیتی آیینی داشته و برای انواع دعا و نیایش و نیز در ممالکی هم برای ارتباط با خداوند به معنی یکتا‌پرستی به کار رفته است. در ایران، موسیقی حقیقی و حقیقت موسیقی همچون قاره اروپا همواره در خدمت دین و مذهب و در حکم وسیله‌ای برای شناخت هرچه بیشتر خداوند بوده است. عنوان هنر دینی که زیرشاخه‌هایی را همراه خود دارد، بیانگر روح باطنی از هنر و هنرمند است که در بزنگاه‌های مورد نظر در هنگام عرض ارادت یا طرح موضوعی مقدس و ربانی به هنگام بهره‌گیری و تبیین انگاره‌ها و مقاصد حکمی با ریزنگاره‌های هنری بویژه از تولید صدا که از فرهنگ شنیداری و خاص‌تر از راه موسیقی آیینی است دارد و برگرفته از تمامیت موسیقی‌های مذهبی و ملی قلمداد می‌شود.
موسیقی ایرانی در نهایت کمال به وجهی از عرفان نزدیک است که جدای از نگرش برخی مدعیان آن است و این کمال، طریقی جز شریعت حق محمدی(ص) نیست. به عنوان مثال نمونه‌هایی در موسیقی دینی و مذهبی مراسم گاتا‌خوانی زرتشتیان، موسیقی مراسم خانقاهی کردستان و سماع درویشان تا موسیقی تعزیه و لحن‌های متنوعی که در اذان گلبانگ مسلمانی و مناجات‌خوانی‌های ماه مبارک رمضان و اعیاد اسلامی است شنیده و استفاده می‌شود. بخش مهمی از موسیقی‌های نواحی و مناطق ایران مثال‌هایی برای ارتباط مستقیم روح دینی در موسیقی‌های اصیل اقوام گوناگون ایرانی است واز طرف دیگر، عامل تعیین کننده خط سیر موسیقی در ایران در کنار موسیقی ناب موسیقی کلام دار است که در بهترین شکل خود، کلام بزرگان معنویت و دیانت را همواره به خوبی در کنار خود داشته است. در برخی رساله‌های قدیمی موسیقی ایران، مطالبی هست که نویسنده، داشتن اخلاق نیک و باطن پاک را برای اهل فن موسیقا در نوازندگی و خوانندگی واجب دانسته و هنرمندان را برای رسیدن به این صفات ترغیب و تشویق کرده است.
مسیر بررسی‌هایی که تا کنون از گونه موسیقی مذهبی انجام پذیرفته، نشان از آن دارد که فرهنگ بِده بِستانی بین هنرمند و شعائر مذهبی بیشترین وجه غالب را شامل شده و موسیقی و مذهب در ادوار تاریخ این‌گونه بیشتر به هم خدمت‌رسانی کرده‌اند. گفتنی است دین و مذهبی وجود ندارد که بدون موسیقی تا کنون طی طریق کرده باشد... ابوالحسن خان صبا حوالی ۷۰ سال گذشته دهه اول محرم کلاس‌هایش را تعطیل می‌کرد و از شاگردانش می‌خواست که بروند در مجالس مرثیه و نوحه‌خوانی و پای وعظ بنشینند و بهره‌برداری کنند به نحو احسن برای ملودی‌پرادزی‌ها و آهنگ‌ترانه‌سازی در شکل و شمایل گوناگون موسیقی ملی ایرانی...
برای تولید و خلق اثر هنری در راستای اهداف دینی و مذهبی تجربه‌ها و نمونه‌های آثار موسیقایی نشان داده که پدید آورنده اثر می‌بایست در وهله اول خود دل‌سوخته باشد و از درون سویدای وجود حقیقی خود بسوزد تا حلقه واصله سوخت و ساز موسیقی سوگ شکل بگیرد. به عبارتی برحسب تجربه و مسامحه و سهل‌انگارانه نگریستن خلق اثری ماندگار در این وادی که فرهنگی است بس ژرف و شگرف از حماسه عاشورا شکل نخواهد گرفت. کل یوم عاشورا و کل ارض کربلا.