فراخوان هفدهمین دوره جشنواره بین‌المللی فیلم مستند ایران «سینماحقیقت» در حالی اواسط هفته گذشته منتشر شد که طبق اطلاعات ارائه شده در این فراخوان، ، تمرکز ویژه این دوره از جشنواره بر دو چالش ملی و بین‌المللی بحران آب و مسأله جمعیت است. دو محوری که پیش از این هم در کنار دو موضوع «اجتماعی» (مطالبه‌گری و روشنگری) و «هویت و انسجام ملی» به‌عنوان اولویت‌های موضوعی این مرکز در سال 1402 بر آن تأکید شده بود.
ارتباط مستقیم با مستندسازان استان‌های مختلف و تمرکززدایی از تهران از دیگر اولویت‌های مرکز گسترش در سال‌جاری است. عبدالحسین بدرلو (معاون مستند مرکز گسترش سینمای مستند، تجربی و پویانمایی) در گپ و گفتی با روزنامه ایران درباره کم و کیف طرح‌های ثبت شده در سامانه ثبت طرح مرکز گسترش و خروجی تعامل این مرکز با استان‌های مختلف، مهم‌ترین چالش تولید مستند را کمبود بودجه و لزوم حمایت معنوی نهادها و ارگان‌های نظارتی در همراهی با مستندسازان دغدغه‌مند عنوان می‌کند. او از رسانه‌ها برای پیگیری یک مطالبه جدی طلب همیاری دارد: «سازمان و ارگان‌هایی که به تولید مستند ملزم شده‌اند، به جای تولید مستندهای گزارشی که مخاطبی ندارند، روی پروژه‌های ملی و جدی‌ با کارگردانان و تهیه‌کنندگان حرفه‌ای سرمایه‌گذاری کنند.»
 
نقد درون گفتمان سرفصل دغدغه مستندسازان
او با اشاره به ادامه روند بررسی طرح‌های ثبت شده در این سامانه، بخش عمده این آثار را موضوع اجتماعی با رویکرد مطالبه‌گرانه و شفاف‌سازی عنوان می‌کند. به گفته او، در بحث اجتماعی و نقد درون گفتمان یعنی مطالبه‌گری آثار بیشتری ارسال شده و موضوع بحران آب، جمعیت و در نهایت هویت ملی در رتبه‌های بعدی قرار دارند. عبدالحسین بدرلو می‌گوید: «برای ما مهم است که نگاه صرفاً جشنواره‌ای به مستند را کنار بگذاریم و از خنثی بودن آثار مستند جلوگیری کنیم و آثاری تولید شوند که انتقادی و راهگشا باشند.»
او به دو مؤلفه پیش برنده بودن طرح‌ها و اصلاح رویکردها در انتخاب طرح‌های ارسال شده به این سامانه اشاره می‌کند و در پاسخ به این سؤال که در بحث نقد درون گفتمان تا چه میزان فضای کار و آزادی عمل برای مستندسازان ایجاد خواهد شد، می‌گوید: «در بخش مربوط به تولید، خودمان را سانسور نمی‌کنیم. لازم است این موضوعات ثبت و ضبط شوند. با تولید این آثار تلاش می‌کنیم باب گفت‌و‌گو فراهم شود. در بخش اکران هم تمام تلاشمان را می‌کنیم این آثار به بهترین شکل دیده شوند. ما فعلاً ثبت و ضبط می‌کنیم و تا جایی که ممکن است برای نمایش آن تلاش می‌کنیم اما اگر هم نشد حداقل ثبت و ذخیره شده است.»
معاون مستند مرکز گسترش سینمای مستند، تجربی و پویانمایی درباره اهمیت و دلیل تأکید بر دو چالش بحران آب و مسأله جمعیت در جشنواره امسال جشنواره سینماحقیقت و تأثیر آن در جهت‌دهی تولید آثار هم توضیح می‌دهد: «سینماحقیقت ویترینی از تولیدات مستند سال است و موضوعات مطرح شده در این رویداد به اهمیت آن ضریب می‌دهد. تلاش ما در مرکز این است که در حوزه جمعیت و آب تولیدات بیشتری داشته باشیم و ترجیح‌مان این است که نگاه فیلم پیش‌برنده باشد.
در موضوع آب مثلاً در حوزه مدیریت مصرف و سیاستگذاری باید بیشتر حرف بزنیم. درباره موضوع جمعیت هم در مقوله‌هایی همچون سالخوردگی جمعیت، فرزندآوری، سقط جنین، موانع ازدواج، اصلاح خرده فرهنگ‌ها و حتی مباحث قانونی و... به تولید آثار و ایجاد فضای گفت‌وگو نیاز داریم. از زمان اعلام فراخوان تا جشنواره درباره این مباحث با کارشناسان مختلف گفت‌وگو خواهیم کرد تا مصادیق آن برای فیلمسازها روشن‌تر شود. در ایام جشنواره هم در قالب کارگاه، نشست و اکران ویژه به این موضوعات خواهیم پرداخت.» بدیهی است که اعلام اولویت‌ها به معنی حذف سایر گونه‌ها، موضوع‌ها و نگاه‌های تازه نیست. آن‌طور که بدرلو می‌گوید طبق برآورد تولیدات مرکز در سال گذشته، پایشی صورت گرفته تا تنوع و گستردگی موضوع و مضمون در آثار تولیدی امسال لحاظ شود. گرچه قاعدتاً سهم موضوعات اجتماعی با توجه به مأموریت مرکز بیشتر است.
او پیش‌بینی می‌کند: «حدود 140 قرارداد باز در مرکز داریم که نزدیک به 110 تای آن در حال انجام است، حدود 20 تا 30 اثر به لحاظ کارگردان یا سوژه و... دچار مشکل شده و دوستان در حال رفع هستند. با کنترل پروژه و مدیریتی که در پیگیری پروژه‌ها داریم احتمالاً با دست پر وارد جشنواره خواهیم شد.»
 
حذف فاصله پایتخت تا استان
شکل‌گیری ارتباط مستقیم با مستندسازان استان‌های مختلف و از بین رفتن فاصله استان‌ها تا پایتخت از دیگر رویکردهای امسال حوزه مستند در این مرکز است. برگزاری برنامه‌هایی چون مروری بر سینمای مستند، جلسات پیچینگ و ارائه طرح، حمایت از کارگاه‌های آموزشی در بوشهر، زنجان و همدان از جمله این اقدامات است. آن طور که بدرلو می‌گوید انتخاب این استان‌ها براساس میزان ورودی طرح و ثبت قرارداد بوده است و شهرهایی که در سال‌های گذشته مشارکت کمتری در ارسال طرح داشته‌اند، قرار است با این اقدامات فعال‌تر شده و تعامل بیشتری در تولید آثار مستند داشته باشند. با این اقدام به نوعی گوناگونی و بازتاب تمامیت ایران در آیینه آثار مستند هم لحاظ می‌شود.
او درباره شکل‌گیری ارتباط مستقیم با استان‌ها می‌گوید: «هدف اولمان این است که به تولیدات داخل استان‌ها و شهرستان‌ها و همچنین موضوعات مرتبط با هر استان ضریب بدهیم. ممکن است موضوعی در یک استان معضل باشد اما در استان دیگر بی‌اهمیت باشد یا مثلاً یک موضوع مشترک مثل آب و مسکن در شهرهای مختلف متفاوت است.
سعی داریم سطح کیفی تولید آثار مستند در شهرستان‌ها را افزایش دهیم. برای همه آثار مستندی که در استان‌ها تولید می‌شوند مشاور در نظر داریم که می‌تواند مشاور محتوایی، هنری یا فنی باشد که در کنار کارگردان از ابتدای پروسه تولید تا انتها حضور دارد. از دیگر اهداف این رویکرد بهره بردن کارگردان و تهیه کننده از عوامل استانی است و این‌گونه همه استان‌های کشور درگیر تولید می‌شوند.
بخش دیگر ماجرا تقسیم و هزینه بودجه در استان‌ها است. این ارتباط مستقیم باعث می‌شود فیلمساز فرصت چانه‌زنی برای دفاع از طرح و حتی ارائه طرح‌های تازه داشته باشد.»
به گفته بدرلو، با این اقدامات میزان ورودی طرح‌ها در مقایسه با سال گذشته 3 برابر شده است.
در مجموع سال گذشته حدود 151 طرح ارسال شده این در حالی است که فقط در سه ماهه اول امسال میزان طرح‌های ارسال شده 102 طرح بوده است. بدرلو توضیح می‌دهد: «در قیاس با کل مستندهایی که در مرکز تولید می‌شود میزان تولیدات‌مان در استان حدود 35 درصد است. یعنی 35 درصد از کل تولیدات مرکز در استان است البته از بین آن 65 درصد هم فیلمسازان الف ویژه داریم که مال همین استان‌ها هستند.» او در ارزیابی کلی خود از طرح‌های استانی می‌گوید: «مشکل اصلی ما در استان‌ها، نگارش طرح و پرورش ایده است. به همین خاطر از سفر دوم به بعد کارگاه پرورش ایده را راه‌اندازی کردیم و جلسات پیچینگ که زمان استانداردش 7 الی 8 دقیقه است را به حدود 20 دقیقه افزایش دادیم تا با حضور یک استاد و راهنما طرح‌ها کامل‌تر و ایده‌ها پخته‌تر شود.
همه این طرح‌ها امکان انعقاد قرارداد با مرکز را ندارند اما خروجی این مشاوره‌ها ایده‌ای پرورش یافته است که فیلمساز می‌تواند مرکز استانشان یا مثلاً به واحد استان تلویزیون ارائه دهد.»
 
جریان تولید در چالش با عدم حمایت مادی و معنوی
بدرلو بزرگترین چالش جریان تولید در حوزه مستند را بودجه عنوان می‌کند و می‌گوید: «مرکز هم به‌عنوان پیشقراول این جریان بیشتر درگیر است. بودجه همه بخش‌ها حدود دو سه برابر افزایش پیدا کرده اما بودجه مستند آنقدر که باید زیاد نشده و همین امر فرایند تولید را هم برای ما و هم برای فیلمساز سخت می‌کند. باید کار را فشرده‌تر، با دقت بیشتر و زمانی کوتاه‌تر انجام داد تا به لحاظ مالی مدیریت پروژه کنیم.
ما پیگیریم و امیدواریم رسانه‌ها هم مطالبه کنند تا سازمان و ارگان‌هایی که طبق قانون باید تولید مستند داشته باشند به مستندهای تولیدی گزارشی که در تلویزیون هم پخش نمی‌شود، بسنده نکنند و هزینه آن را روی پروژه‌های ملی و جدی‌تر به لحاظ تکنیکی، آن هم با کارگردانان و تهیه‌کنندگان حرفه‌ای سرمایه‌گذاری کنند تا بخشی از کمبود بودجه جبران شود.» او در ادامه می‌افزاید: «در کنار بودجه، موضوع مهم بعدی بحث حمایت معنوی است. وقتی ما از فیلمساز درخواست فیلمی مطالبه‌گر، انتقادی و اجتماعی داریم باید این اعتماد و اطمینان خاطر را داشته باشد که دیگر نهادهای حاکمیتی او را به چشم غریبه نمی‌بینند.
نهادهای امنیتی و نظارتی و دولتی باید این حمایت معنوی را داشته باشند تا فیلمساز بتواند با آسودگی خاطر سراغ دغدغه‌هایی که هدفش اصلاح و جبران است، برود. خیلی از فیلمسازها دیگر وارد چالش نمی‌شوند و به همین خاطر برخی از موضوعات در حوزه اجتماعی کمرنگ‌تر شده است. این رویه باید اصلاح و جبران شود. فیلمسازهای مستند کل کشور از جمله فیلمسازان مستقل را حمایت کنیم، آنها غریبه و... نیستند، دغدغه دارند و به‌دنبال راهکاری برای حل مشکل و ایرانی آباد هستند.»

بــــرش

سازمان و ارگان‌هایی که طبق قانون باید تولید مستند داشته باشند به مستندهای تولیدی گزارشی که در تلویزیون هم پخش نمی‌شود، بسنده نکنند و هزینه آن را روی پروژه‌های ملی و جدی‌تر به لحاظ تکنیکی، آن هم با کارگردانان و تهیه‌کنندگان حرفه‌ای سرمایه‌گذاری کنند تا بخشی از کمبود بودجه جبران شود.