شهلا منصوریه
خبرنگار

دیروز کیفیت هوای مشهد به شرایط اضطراری رسید، شرایطی که منجر به تعطیلی تمام فعالیت‌ها در این شهر شد. مسئولان و متولیانی که به یکباره غافلگیر شده بودند، با برگزاری جلسه اضطراری، متوجه شدند که تا بیشتر از این نفس‌های مردم شهر به شماره نیفتاده، سطح قرمز را در اطلاعیه‌ای به مردم هشدار دهند. محمود زنگنه، رئیس اداره امور بیابان اداره‌کل منابع طبیعی و آبخیزداری خراسان‌ رضوی به «ایران» می‌گوید: گرد و خاک و غباری که خراسان‌ رضوی را تحت‌ تأثیر قرار می‌دهد، دو منشأ داخلی و خارجی دارد. در منشأ داخلی با کانون‌های 30گانه بحران فرسایش بادی با مساحت یک میلیون و 255 هزار هکتار مواجه هستیم و منشأهای خارجی هم شامل گردوغباری است که از صحرای قره‌قوم ترکمنستان و دریاچه خشکیده آرال به سمت ایران می‌آیند.

باز هم قره‌قوم
مشهد آنقدر گرد و خاک خورده که هوایش به سرخی می‌زند. اما سه‌شنبه خاکستری‌تر و خاکی‌تر از همیشه و هرسال بود. باز هم انگشت اتهام به سوی منابع خارجی نشانه می‌رود. این موضوع را نه تنها رئیس اداره امور بیابان اداره کل منابع طبیعی و آبخیزداری خراسان رضوی می‌گوید بلکه کارشناسان محیط‌ زیست استان نیز به آن اذعان دارند. حتی اعتبارات دولتی مصوب هرساله نیز فقط در بخش بیابانزدایی در کانون‌های بحران فرسایش بادی داخل استان هزینه می‌شود. زنگنه از مشکلات عمده بر سر راه اجرای عملیات بیولوژیک و نهال‌کاری را تأمین آب می‌داند و می‌گوید: در این زمینه مکاتبات متعددی صورت گرفته است و از مسئولان استانی درخواست شده که در این زمینه با منابع طبیعی استان همکاری کنند.
زنگنه ادامه می‌دهد: در سطح استان حدود یک و نیم میلیون هکتار تاکنون مطالعات در بخش بیابان انجام شده است. آخرین مطالعه در این زمینه، مطالعات جامع مدیریت مناطق بیابانی، مقابله با فرسایش بادی و گردوغبار در سطح 210 هزار هکتار در شهرستان سرخس است که در دست اقدام است. همچنین مطالعه ترسیب کربن در سطح 200 هزار هکتار در شهرستان گناباد و مطالعه مدیریت جنگل‌های دست کاشت بیابانی در سطح 10 هزار هکتار در 5 شهرستان دیگر از دیگر اقدامات منابع طبیعی استان است.
خراسان رضوی 592 هزار هکتار جنگل‌های بیابانی دارد که شامل 273 هزار هکتار جنگل طبیعی و 319 هزار هکتار جنگل دست‌کاشت است. این استان از نظر وسعت جنگل‌های بیابانی مقام اول را در کشور دارد. به گفته این مسئول، میزان خسارات سالانه کانون‌های بحران فرسایش بادی استان (30 کانون) با توجه به بازنگری انجام شده در شناسایی کانون‌های بحران فرسایش بادی در سال 97 توسط دفتر امور بیابان سازمان منابع طبیعی کشور بیش از 130 میلیارد تومان برآورد شده که این رقم در سال‌جاری قطعاً خیلی بیشتر خواهد بود.

حضور همگانی برای بیابانزدایی
عوامل مؤثر بر توسعه بیابان از نظر رئیس اداره امور بیابان اداره‌کل منابع طبیعی و آبخیزداری خراسان‌ رضوی، عوامل انسانی و طبیعی است. در عوامل انسانی، دخالت‌های بی‌رویه انسان در طبیعت ازجمله چرای بی‌رویه و خارج فصل دام توسط انسان، تخریب و شخم شیارهای غیرقانونی در عرصه‌های منابع ملی، واگذاری‌های خارج از ضابطه و بی‌رویه، شوری آب‌های زیرزمینی در اثر برداشت بی‌رویه آب و... مؤثر است. او عوامل طبیعی را هم خشکسالی‌های پی در پی، تغییر اقلیم، کاهش بارندگی و... می‌داند.
رئیس اداره امور بیابان اداره‌کل منابع طبیعی و آبخیزداری خراسان‌ رضوی، برای خروج از این بحران به اقداماتی اشاره می‌کند و می‌گوید: تمام دستگاه‌های دولتی و غیردولتی مؤثر و متأثر از گردوخاک و طوفان‌های شن، با منابع طبیعی باید همکاری و هماهنگی داشته باشند. دستگاه‌های دولتی و غیردولتی که موجب تخریب و خسارت به عرصه‌های منابع طبیعی می‌شوند باید به صورت جدی پای کار بیایند و در اجرای پروژه‌های بیابانزدایی از محل مسئولیت‌های اجتماعی حضور داشته باشند. از سوی دیگر مردم نیز برای پیشگیری و جلوگیری از تخریب اراضی ملی و قطع درختان تاغ و قاچاق آن، همکاری و مشارکت مؤثر داشته باشند. همچنین باید اعتبارات دولتی در حد و متناسب با کانون‌های بحران فرسایش بادی استان افزایش یابد.

تکرار مکررات
با وجود اینکه کانون گردوغبار صحرای قره‌قوم ترکمنستان چند سالی است که بلای جان هوای مشهد شده و بارها اقدامات و رایزنی‌های مختلفی برای کنترل آن صورت گرفته، اما هرگز نتیجه‌بخش نبوده است و همچنان گردوغبار ناشی از این صحرا آسمان مشهد و دیگر شهرهای استان را آلوده می‌کند.
الهام ابریشم، کارشناس محیط زیست استان خراسان رضوی نیز گردوغباری را که آسمان مشهد را پوشانده، ناشی از ذرات گردوغبار داخلی و خارجی بخصوص صحرای قره‌قوم، صحرای مرکزی ترکمنستان و دشت هرات می‌داند. این کارشناس محیط زیست، درخصوص اقدامات صورت گرفته در این زمینه می‌گوید: زمانی که این پدیده شکل می‌گیرد، نیاز به اجرای تمهیدات حفظ سلامتی از قبیل تعطیلی مدارس و مهدکودک‌ها، تمهیدات جاده‌ای، تمهیدات اورژانسی، توصیه به عدم خروج افراد مسن و بیمار از منزل است. به گفته او اما از قبل نیز اقداماتی صورت گرفته است.
عوامل طبیعی، خشکسالی، کاهش بارندگی، قرارگیری روی کمربند خشک و بیابانی کره زمین، کانون‌های خارجی و... که طی دهه‌ها صورت گرفته، موجبات رخداد این پدیده را فراهم کرده است. ابریشم معتقد است نه فقط عوامل طبیعی، بلکه انسان نیز در تخریب طبیعت نقش بسیاری ایفا کرده است. بنابراین مشکلاتی که طی 50 سال اخیر به وجود آمده در چند سال کوتاه قابل جبران نیست. برنامه جامع عمل توسط ستاد ملی گردوغبار در سازمان محیط زیست، برای هر استان و هر ارگانی به تفکیک مشخص شده و قرار است در افق 10 ساله و تا سال 1410 به شرط تأمین اعتبار توسط ارگان‌های وظیفه‌مند اجرا شود.
بیش از 22 شهرستان در استان خراسان رضوی درگیر کانون گردوغبار هستند که با توجه به شدت، مساحت کانون‌های گردوغبار، جمعیت و شرایط زیست محیطی، اولویت متفاوتی دارند. آنگونه که این کارشناس می‌گوید: این کانون‌ها اکنون بیش از ۳۰ کانون برآورد می‌شوند. آخرین مطالعات انجام شده نشان می‌دهد حدود 2.5 میلیون هکتار از مساحت استان تحت تأثیر فرسایش بادی است که در برخی مناطق این کانون‌ها تأثیرگذار هستند و در برخی مناطق هم تأثیرپذیر هستند. حدود 1.2 میلیون هکتار از مساحت مذکور، کانون‌های گرد و غبار هستند که به لحاظ شدت بحرانی بودن، با هم متفاوت هستند. شهرستان سرخس یکی از شهرستان‌های بحرانی گرد و غبار استان است و در اولویت برنامه‌های اجرایی کنترل پدیده گرد و غبار قرار دارد.

بــــرش

در سطح استان حدود یک و نیم میلیون هکتار تاکنون مطالعات در بخش بیابان انجام شده است. آخرین مطالعه در این زمینه، مطالعات جامع مدیریت مناطق بیابانی، مقابله با فرسایش بادی و گردوغبار در سطح 210 هزار هکتار در شهرستان سرخس است که در دست اقدام است. همچنین مطالعه ترسیب کربن در سطح 200 هزار هکتار در شهرستان گناباد و مطالعه مدیریت جنگل‌های دست کاشت بیابانی در سطح 10 هزار هکتار در 5 شهرستان دیگر از دیگر اقدامات منابع طبیعی استان است.