به مناسبت هفتمین سالروز ثبت جهانی «بیابان لوت» در میراث طبیعی یونسکو
میراث گرانبهای ایران زمین
حمیدرضا ناصری
رئیس مرکز تحقیقات بین‌المللی
بیابان دانشگاه تهران
ایران به عنوان یکی از کهن‌ترین کشورهای دنیا و از مراکز مهم تمدنی، در دوره‌ای از تاریخ قلمرو امپراطوری مستقر در فلات ایران و البته سایر سرزمین‌هایی که تحت فرمانروایی ایران قرار داشتند یکی از گسترده‌ترین قلمروهای حکومتی جهان را در طول تاریخ بشریت تشکیل داده است. بی‌تردید حوزه‌های تمدنی در سراسر کره خاکی و ایجاد یک ساختار منسجم برای فرمانروایی و صد البته توسعه جوامع انسانی از جنبه‌های مختلف فرهنگی، علمی و اقتصادی همواره در بستر یک سرزمین صورت گرفته و بدون در اختیار داشتن منبع مهم زمین تحقق این موضوع امری محال است.
تمدن‌های بزرگ همواره متأثر از شرایط طبیعی سرزمین خود بوده‌اند و نشانه‌های این تأثیرپذیری را می‌توان در فرهنگ، عادات، معماری و حتی ادبیات هر تمدنی مشاهده نمود. بقا و پویایی این تمد‌ن‌ها در هر نقطه از عالم خاکی در گرو هماهنگی با ویژگی‌های سرزمین است. آنچه مسلم است، بقا و حیات در هرصورت و شکلی مستلزم تطابق‌پذیری با محیط زیست است و قائل بودن ایرانیان به این اصل اساسی در طول تاریخ پرفراز و نشیب این سرزمین، ضامن تداوم حیات و زندگی در این سرزمین کهن بوده است. نکته بسیار ظریف در خصوص تمدن ایران این است که تمام دستاوردهای ایرانیان نه در یک محیط زیست و بستر بدون چالش، بلکه در سرزمینی به‌دست‌آمده است که به لحاظ اقلیمی و شرایط زیستی در نقطه‌ای از کره خاکی قرار دارد که ویژگی بارز و بخش اعظم آن کمبود بارش و آب و بیابانی بودن خصلت سرزمین ایران بوده و است.
واژه بیابان در زبان پارسی، بار این معنا را به‌خوبی به دوش می‌کشد و محوریت آب را در بیان این ویژگی به‌خوبی انعکاس می‌دهد. بیابان یعنی مکانی بی‌آب و در نقطه مقابل آن آبادی قرار دارد که به معنای مکانی است که در آن امکان زیست، تولید و البته فعالیت انسانی فراهم است. نگاهی به دستاوردهای مهم ایرانیان در پهنه بزرگ فلات ایران نشان می‌دهد که مردمان این سرزمین به‌دقت و با هوشیاری خارق‌العاده خود چنان در تطابق با محیط بیابانی موفق بوده‌اند که از دل یک محیط زیست بعضاً خشن و البته نه‌چندان سخاوتمند، علاوه بر بنیان نهادن شهرها و روستاهای مختلف، فناوری‌های خاص بیابان را هم ابداع و توسعه داده‌اند. بی‌شک اختراع کاریز یا قنات که از ابتکارات ایرانیان است از مهم‌ترین دستاوردهای ایرانیان برای غلبه بر چالش‌های محیط بیابانی و تأمین آب پایدار است. علاوه بر قنات انواع مختلف بادگیرها در معماری شهرهایی چون یزد، کاشان و سیرجان نمونه دیگری از به‌کارگیری دانش برای زیست در محیط بیابانی است. آسبادهای شرق ایران از خواف گرفته تا نهبندان هم نمونه دیگر تطابق مردمان خراسان و سیستان و بلوچستان با محیط بیابانی است که در فقدان رودخانه و کمبود انرژی آب با مهار انرژی باد، گندم را به آرد و یک تهدید مخرب را به فرصتی بی‌نظیر بدل ساخته‌اند. دیدگاه تطابق‌پذیری بیابان از یک‌سو و استفاده از ظرفیت آن در قرن حاضر نیز همچنان می‌تواند به‌عنوان یک راهبرد کارآمد در مناطق بیابانی ایران مد نظر قرار گیرد. ما می‌دانیم که میزان بارندگی در ایران یک‌سوم متوسط بارش جهانی است و بخش اعظم گستره ایران کنونی در کمربند بیابانی جهان قرار دارد. این وضعیت در کنار رشد جمعیت و نیاز روزافزون به منابع، کشور را با چالش‌های جدی مواجه کرده که مهم‌ترین آن کاهش منابع آب است. آبی که به رغم بهای بالای آن در فعالیت‌های کشاورزی، صنایع و مصارف شهری مدیریتی نامتناسب با اقلیم ایران دارد.
به رغم این چالش‌ها، بیابان‌های ایران هنوز ظرفیت‌ها و فرصت‌های بی‌نظیری دارند. همین نقاط به ظاهر کم پتانسیل، مکانی مناسب برای توسعه صنعت سبز گردشگری به شمار می‌روند. از این منظر دشت کویر و دشت لوت به‌عنوان بزرگ‌ترین عرصه‌های بیابانی ایران دارای مزیت‌های فراوانی است. بیابان لوت به‌تنهایی مجموعه‌ای از چشم‌اندازها از کلوت‌ها و نبکاها گرفته تا بلندترین تپه‌های ماسه‌ای جهان به ارتفاع تقریبی 500 متر است که در کنار ثبت رکوردهای دمایی بالای 70 درجه سانتیگراد در بخش‌های شرقی آن از منظر گردشگری دارای ویژگی‌های منحصربه‌فردی در سطح جهانی است. به همین دلایل بیابان لوت به‌عنوان اولین اثر طبیعی ایران در چهلمین اجلاس میراث جهانی یونسکو در سال 1395 به ثبت جهانی رسیده است و اکنون که در آستانه هفتمین سالگرد این رویداد مهم برای بیابان لوت قرار داریم، لازم است تا نگاه مسئولان به مقوله بیابان‌ها ژرف‌تر و علمی‌تر باشد.
مساحت عرصه بیابان لوت 22780 کیلومترمربع و مساحت حریم بیابان لوت 17941 کیلومترمربع است که شامل ریگ یلان(تپه‌های ماسه‌ای)، کلوت‌ها، نبکا(تله گیاهی)ها، رودخانه شور، هامادا(دشت ریگی)، پهنه بازالتی گندم بریان و... است که در این میان کلوت‌ها در غرب و ریگ یلان در شرق با چشم‌اندازی زیبا و شگفت‌انگیز در این عرصه وسیع خودنمایی می‌کنند. این تنوع چشم‌اندازها و ناشناخته بودن بخش بزرگی از بیابان لوت علاوه برجذب گردشگران فرصتی مناسب برای پژوهش‌های علمی و گسترش ژئوتوریسم، ستاره‌شناسی و انرژی‌های نو بویژه انرژی خورشیدی فراهم می‌نماید اما باید توجه داشت که بهره‌برداری از این بیابان مستلزم برنامه‌ریزی و صدالبته توجه به ظرفیت برد آن(Carrying capacity) در تمامی حوزه‌ها و بخصوص گردشگری از یک‌سو و در نظر گرفتن ملاحظات محیط زیستی و استانداردهای جهانی در بهره‌برداری از کانسارهای معدنی آن است. هجوم گسترده گردشگران در برخی از فصول سال که با بوته‌کنی یا آفرود سواری همراه است، پوشش اندک این بیابان را در برخی نقاط تهدید می‌کند و زمینه‌ساز تخریب و گسترش اراضی تحت فرسایش بادی می‌شود. از سوی دیگر معدن‌کاوی‌های مجاز و غیرمجاز نیز چالش جدی دیگری است که بیابان لوت را دستخوش تغییر چشم‌انداز کرده است. بدیهی است که حفظ و حراست از این میراث طبیعی و نگاه‌داشتن آن در ویترین جهانی، وظیفه‌ای است که همزمان بر دوش مردم و حاکمیت است و با یک نگاه عقلایی و مبتنی بر ظرفیت برد می‌توان بهره‌برداری پایدار از این میراث گرانبها را تضمین کرد؛ این همان راهی است که نیاکان ما طی قرون متمادی در عرصه‌های بیابانی طی کردند و با هوشیاری علاوه بر بهره‌برداری متناسب از آب‌وخاک و منابع موجود در این سرزمین، در حفظ و بقای آن کوشا بوده‌اند.
بــــرش
مساحت عرصه بیابان لوت 22780 کیلومترمربع و مساحت حریم بیابان لوت 17941 کیلومترمربع است که شامل ریگ یلان(تپه‌های ماسه‌ای)، کلوت‌ها، نبکا(تله گیاهی)ها، رودخانه شور، هامادا(دشت ریگی)، پهنه بازالتی گندم بریان و... است که در این میان کلوت‌ها در غرب و ریگ یلان در شرق با چشم‌اندازی زیبا و شگفت‌انگیز در این عرصه وسیع خودنمایی می‌کنند