فریبا خان‌احمدی
خبرنگار

خرداد ماه امسال شهنام عرشی، رئیس مرکز مدیریت بیماری‌های واگیر وزارت بهداشت درباره رشد 30 تا 40 برابری مالاریای کشنده در کشور هشدار داد. مرزهای شرقی کشور بخصوص پاکستان و افغانستان مشکل اصلی در بروز مالاریا هستند و حالا با گرم شدن هوا و هجوم پناهجویان افغانستانی، جنوب شرق کشور با سیلی از بیماری‌های عفونی مواجه شده است. مالاریا یک بیماری انگلی است که به‌صورت عفونت حاد با تب‌ولرز و کم‌خونی، بزرگی طحال و... تشخیص داده می‌شود. انگل مالاریا توسط یک تیره از پشه به‌نام آنوفل به انسان منتقل می‌شود. آنها که به مرزهای جنوب شرق تردد زیادی در شب دارند، قربانی این بیماری شده‌اند. آن‌طور که معاون فنی مرکز مدیریت بیماری‌های واگیر وزارت بهداشت به «ایران» خبر می‌دهد؛ زیستگاه پشه آنوفل عامل انتقال انگل بیماری زا وسیع‌تر از قبل شده و خطر گسترش مالاریا علاوه بر استان‌های همجوار، استان‌های شمالی را هم تهدید می‌کند. به گفته او، با افزایش موارد ابتلای بیماران به مالاریا طی امسال نسبت به سال گذشته حدود پنج برابر و در یکی دو ماه اخیر نسبت به سال گذشته ۱۰ برابر یعنی هزار درصد افزایش موارد مبتلا را داریم. این در حالی است که در یک و نیم سال گذشته و بعد از بروز اتفاقات اخیر افغانستان، هجوم مهاجران پناهجو، سیل پاکستان و تغییرات اقلیمی و گرم شدن کره زمین، کشور دوباره گرفتار این بیماری شد. با این‌همه اما مسأله اصلی طغیان این بیماری مرزهای غیر رسمی است که ترددهای زیادی صورت می‌گیرد؛ مسیرهایی که پناهجویان و سوخت بران تردد می‌کنند.
آخرین آمار‌های وزارت بهداشت حکایت از این دارد که مالاریای کشنده از زیر ۱۰ درصد در سال گذشته تاکنون به ۵۰ درصد رسیده است هرچند معاون فنی مرکز مدیریت بیماری‌های واگیر وزارت بهداشت می‌گوید که با وجود افزایش چشمگیر مبتلایان مالاریا تا این لحظه مورد مرگ در اثر این بیماری، ثبت نشده است. دکتر عشرتی نسبت به بحرانی شدن شرایط هشدار می‌دهد و برخی گمانه زنی‌ها مبنی بر سهل‌انگاری در مهار این بیماری را رد می‌کند و می‌گوید: «ما در زمینه عملیات سم پاشی عامل بیماری زای مالاریا مشکل داریم، خرید سم به‌خاطر تحریم‌ها دچار مشکل شده است، سم پاشی وسیعی صورت نمی‌گیرد. ما جزو معدود کشورهایی بودیم که به مرحله حذف مالاریا دست یافتیم، اما الان تعداد موارد ابتلای مالاریا از مرحله حذف بالا رفته است.» مشکلات و کمبودها تنها به بخش سخت‌افزاری محدود نمی‌شود، فراهم‌شدن محیط‌ زیست برای زندگی پشه ناقل مالاریا از دلایل افزایش ابتلا به این بیماری است. علاوه بر این کشورهای پاکستان و افغانستان هیچ برنامه‌ای برای مبارزه با مالاریا ندارند، نه تنها مالاریا که برای هیچ بیماری واگیر دار برنامه ندارند و مخزن بیماری را با هجوم شان به استان‌های جنوب شرقی جابه‌جا می‌کنند. نگرانی‌ها متوجه این موضوع است که بیماری از استان سیستان و بلوچستان خارج شده و پای مالاریا به استان‌های شمالی هم برسد.
اوضاع مالاریا در بیشتر قاره‌ها هم خوب نیست. طبق داده‌های سازمان بهداشت جهانی، حدود نیمی از جمعیت جهان در معرض خطر ابتلا به مالاریا قرار دارند و در سال ۲۰۲۱ میلادی ۹۵ درصد موارد ابتلا و ۹۶ درصد از مرگ‌ومیر ناشی از این بیماری در قاره آفریقا ثبت شده است. این گزارش نشان می‌دهد که حدود 2 درصد موارد مالاریا در سراسر جهان در آسیای جنوب شرقی، 2/0درصد در قاره امریکا، 5/2درصد در مدیترانه شرقی و 6/0درصد در کشورهای غربی اقیانوس آرام شناسایی شده است. نکته قابل توجه این گزارش آنجایی است که تعداد کشورهای با کمتر از ۱۰ مورد ابتلا از چهارکشور در سال ۲۰۲۰ به ۲۵ کشور در سال ۲۰۲۱ افزایش یافته است.
وزارت بهداشت قبلاً رشد 40 درصدی ابتلا را در خردادماه اعلام کرده بود اما حالا معاون فنی مرکز مدیریت بیماری‌های واگیر وزارت بهداشت می‌گوید که آمار دقیقی از موارد ابتلا ندارند، با ‌این‌حال تأکید می‌کند که تا این لحظه فوتی نداشته‌اند. به گفته معاون فنی مرکز مدیریت بیماری‌های واگیر وزارت بهداشت، چالش بعدی این است که قربانیان اصلی پشه آنوفل افرادی هستند که بواسطه شغل شان در شب تردد می‌کنند چون خونخواری پشه آنوفل در شب انجام می‌شود.
او در ادامه به این نکته هم اشاره می‌کند که انتقال بومی بیماری مالاریا در کشور ما سال هاست که وجود نداشته و همین موضوع سبب شد مردم حساسیت‌ها و مراقبت‌های شان را کم کردند. همه اینها در شرایطی است که به دلیل تغییرات اقلیمی شرایط برای پشه انتقال دهنده انگل بیماری مهیا باشد.
به گفته دکتر عشرتی، خطر انتقال پشه آنوفل عامل انتقال انگل بیماری مالاریا به استان‌های جنوبی از جمله هرمزگان و کرمان وجود دارد و چون زیستگاه پشه وسیع‌تر شده است، پشه آنوفل به استان‌های شمالی‌تر نیز می‌تواند گسترش پیدا کند. برای همین نیز بحث بهداشت محیط خیلی اهمیت دارد و بخشی نیز بر عهده بهداشت فردی است، برای مثال دفع اصولی زباله باید از سوی مسئولان مرتبط شهرداری و محیط زیست جدی گرفته شود؛ کنترل وضعیت موجود کار همه‌جانبه‌ای را می‌طلبد.
او با بیان اینکه رعایت نکردن بهداشت، منجر به افزایش بیماری شده است، عنوان می‌کند: «مردم تا جایی که می‌توانند بدن شان را بپوشانند و از پیراهن‌های نخی آستین بلند و کرم‌های دافعه حشرات استفاده کنند. سرعت تخم‌ریزی پشه آنوفل در محیط‌های گرم و مرطوب زیاد می‌شود، بنابراین باید مراقب این محیط ها باشیم.»
دکتر عشرتی درباره میزان مرگ و میر به دلیل ابتلا به مالاریا نیز می‌گوید: «میزان مرگ ومیر به نوع انگل بستگی دارد. انواعی از انگل‌ها باعث بیماری شدید می‌شوند و جلوگیری از مرگ ومیر آن به زمان شروع درمان برمی گردد، اگر درگیری بدن وسیع شود و بعضی از اندام‌ها مانند کلیه و مغز درگیر شوند متأسفانه به دلیل وخامت حال مریض احتمال فوت بیمار افزایش پیدا می‌کند. بنابراین کسانی که به هرشکلی سیستم ایمنی شان ضعیف است و بیماری زمینه‌ای دارند در معرض خطر بالایی هستند.»
معاون فنی مرکز مدیریت بیماری‌های واگیر وزارت بهداشت در پاسخ به این سؤال که آیا مردم عادی می‌توانند نوع گزش پشه را تشخیص دهند و آن را به پشه آنوفل ربط دهند؟ تصریح می‌کند: «خیر، افراد عادی نمی‌توانند پشه آنوفل را تشخیص دهند. محل گزش پشه می‌تواند به قدری بدون علامت باشد که مورد توجه قرار نگیرد. تب و لرز شدید، مهم‌ترین نشانه ابتلای مالاریاست. بعد از گزش پشه، فرد دچار تب و لرز می‌شود سپس تب قطع شده و دوباره تب با شدت بیشتری فرد را درگیرمی کند؛ در واقع به آن «تب نوبه ای» می‌گویند. علائم گزش پشه آنوفل تب و لرز و تعریق زیاد است. با این حال در نقاطی که مالاریا خیز است هر نوع گزشی از نگاه ما مالاریا است.»
دکتر عشرتی در ادامه نسبت به افزایش موارد ابتلا به بیماری وبا همزمان با آغاز سفرهای تابستانی اعلام نگرانی می‌کند و می‌گوید: «مهم‌ترین نکته‌ای که بخصوص با گرم شدن هوا و فصل مسافرت‌ها باید نسبت بدان آگاه باشیم در ارتباط با بیماری منتقله از غذا است؛ بیماری‌های اسهالی و مسمومیت غذایی معمولاً در این فصل افزایش پیدا می‌کند. چیزی که اهمیت دارد رعایت بهداشت فردی و شست و شوی مکر دست در طول روز و پیش از خوردن غذا است.»
او در ادامه به شهروندان توصیه می‌کند که در طول مسافرت از آب بطری یا لوله کشی استفاده کنند، همچنین مواد غذایی را حتماً گرم کنند. گرما آلودگی‌های عفونی غذا را از بین می‌برد. نکته مهم دیگر خرید یخ از دستفروشان است. عوامل عفونی نسبت به سرما مقاوم هستند، بنابراین تا جایی که ممکن است یخ را در خانه تهیه کنیم.
دکتر عشرتی با بیان اینکه در حال حاضر شرایط ابتلا به بیماری وبا در ثبات است، عنوان می‌کند: «به‌طور کلی بیماری‌های اسهالی با شدت گرفتن گرما افزایش پیدا می‌کنند و یکی از علل بیماری اسهالی وبا است و اغلب شان عوامل غیر وبا است، با این حال باید هوشیار باشیم و بهداشت فردی را جدی بگیریم.»