گرمای جهان تشدید می‌شود
ال‌نینو برگشت
شهلا منصوریه
خبرنگار
ماه خرداد با داغ شدن اخبار ال‌نینو در سراسر جهان به پایان رسید. اخباری که به نوعی هشدار در خصوص احتمال افزایش گرمای جهانی است. به گفته سازمان جهانی هواشناسی احتمال بازگشت پدیده اقلیمی «ال نینو» در نیمه دوم سال‌جاری میلادی (۲۰۲۳) بسیار بالاست و این پدیده احتمالاً گرمای جهانی را تشدید خواهد کرد. به همین بهانه با رئیس شاخه زمین‌شناسی فرهنگستان علوم و دبیر اتاق فکر تغییر اقلیم فرهنگستان گفت‌وگو کردیم. دکتر مهدی زارع، معتقد است پدیده اقلیمی بسیار طولانی لانینا که خشکسالی و سیل را تشدید کرده بود، سرانجام به پایان می‌رسد. با این حال، می‌گوید ال‌نینو نیز می‌تواند مشکلات خود را به همراه داشته باشد. همچنین در این گفت‌وگو به زوایای دیگر این پدیده و اثر گسترده آن بر شرایط اقلیمی ایران و جهان اشاره شده است. مشروح گفت‌وگوی ما پیش روی شماست.
آنطور که مسئولان و متخصصان بین‌المللی گفته‌اند، پدیده آب و هوایی ال‌نینو تابستان امسال (۲۰۲۳) در بسیاری از نقاط جهان رخ خواهد داد. این چرخه چه می‌کند؟
چرخه ال‌نینو- جنوبی ENSO) Elnino Southern Oscilation ) دارای سه فاز به نام فاز خنثی، ال‌نینو و لانینا است. این یک اصطلاح علمی است که نوسانات دما بین اقیانوس و اتمسفر در شرق-مرکز اقیانوس آرام استوایی (تقریباً بین خط بین‌المللی تغییر روز و 120 درجه غربی) را توصیف می‌کند. بادهای بسامان یا بادهای تجاری(Trade winds) یا بادهای آلیزه (Alizé) بادهایی هستند که از مناطق نیمه استوایی پرفشار به‌سوی مناطق استوایی کم‌فشار می‌وزند و بادهای غالب در مناطق گرمسیری استوایی هستند. این بادها در نیمکره شمالی به ترتیب از شمال شرقی به جنوب‌غربی و در نیمکره جنوبی از جنوب شرقی به شمال غربی می‌وزند. این بادها بین منطقه پرفشار جنب حاره و همگرایی میان حاره‌ای و در پهنه ایران در ناحیه خلیج فارس تا جنوب ایران تا ۱۰ کیلومتری سطح زمین جریان دارند. در حالت خنثی (نه ال‌نینو و نه لانینا) بادهای بسامان از شرق به غرب در سراسر سطح اقیانوس آرام گرمسیری می‌وزند و هوای مرطوب گرم و آب‌های سطحی گرم‌تر را به سمت غرب اقیانوس آرام می‌آورند و اقیانوس آرام مرکزی را نسبتاً خنک نگه می‌دارند. دماشیب یا ترموکلاین در غرب عمیق‌تر از شرق است.
با توجه به اینکه سازمان جهانی هواشناسی احتمالات را درنظر گرفته چند درصد احتمال ایجاد این چرخه وجود دارد و چه تأثیری بر کشور ما خواهد داشت؟
بر اساس پیش‌بینی‌های پاییز ۲۰۲۲، برآورد می‌شد که نوسان ال‌نینو-جنوبی می‌تواند در نیمه دوم زمستان و اوایل بهار ۲۰۲۳ که به پایان رسید منجر به بارندگی بیشتر در ایران شود. البته بارندگی نسبتاً بیشتری در مقایسه با سال آبی ۱۴۰1-۱۴۰0 در زمستان ۱۴۰۱ در نواحی جنوبی ایران رخ داد. ولی مناطق البرز و بیشتر بخش‌های شمال ایران از جمله تهران خشک و بی‌آب و کماکان بسیار کم‌باران باقی ماندند.
نوسانات ال‌نینو-جنوبی (ENSO) یکی از عوامل اقلیمی غالب است که بر تغییرات اقلیمی بین سالانه در بسیاری از مناطق از جمله ایران – در حد ۲۵ درصد از تغییرات بارش سالانه - کمک می‌کند. مناطق مختلف ایران در جریان ال‌نینو به طور غیرعادی نسبتاً مرطوب‌تر و در رویدادهای لانینا نسبتاً خشک‌تر می‌شوند. رویدادهای ال‌نینو در شمال غرب، شمال، شمال شرق و غرب ایران به طور غیرعادی مرطوب‌تر است و در مرکز، شرق، جنوب غرب، جنوب و جنوب شرق ایران شرایط خشک است.
سال ۱۴۰۱ / ۲۰۲۲ سومین سال ایران در فاز لانینا بود. در لانینا میزان بارندگی ایران کمتر از میانگین است. میانگین بارندگی کشور در مقایسه با بلندمدت لانینا کمتر بوده است. فاز لانینا از اواسط زمستان گذشته بتدریج به شرایط خنثی و سپس به ال‌نینو تبدیل شد که البته در آن پیش‌بینی می‌شود نسبت به دو سال گذشته میزان بارش در کشور افزایش یابد. تغییر جریان هوا و دما در سطح اقیانوس آرام باعث تغییر در انتقال رطوبت از عرض‌های جغرافیایی جنوبی یا مناطق گرمسیری به مناطق نیمه گرمسیری -که ایران نیز یکی از آنهاست – شده که موجب تغییر در میزان بارندگی می‌شود. البته سال آبی ۱۴۰2-۱۴۰1 و طی ۹ ماهه قبل از آن با کمبود بارندگی مواجه بود و به نظر می‌رسد برای سه ماهه باقیمانده از سال آبی بارندگی کشور تا 31 شهریور ۱۴۰۲ کمتر از حد نرمال باشد. شرایط کم‌باران در استان‌هایی مانند البرز، تهران و استان‌های همجوار ادامه دارد و عملاً بهار ۱۴۰۲ نیز با کم‌بارشی به پایان رسید.
آیا این احتمال وجود دارد که این چرخه، ایران را از خشکسالی نجات دهد؟
پدیده اقلیمی بسیار طولانی لانینا که خشکسالی و سیل را تشدید کرده بود، سرانجام به پایان می‌رسد، اما ال‌نینو نیز می‌تواند مشکلات خود را به همراه داشته باشد. پدیده خروجی لانینا، در سپتامبر 2020 / شهریور ۱۳۹۹ آغاز شد. این اثر، یک ترمز موقتی برای افزایش دمای جهانی ایجاد کرد، هرچند دوره هشت ساله گذشته، گرم‌ترین دوره ثبت شده بود. در فاز ال‌نینوی جدید با روند افزایشی دیگری در دمای جهانی مواجه می‌شویم. لانینا معمولاً هر دو تا هفت سال یکبار اتفاق می‌افتد. اکنون در ابتدای تابستان ۱۴۰۲ در شرایط خنثی بین لانینای قبلی و ال‌نینوی جدید قرار داریم. ردیابی نوسان بین دو فاز به کشورها کمک می‌کند تا برای اثرهای بالقوه خود مانند سیل، خشکسالی یا گرمای شدید آماده شوند. البته حتی با وجود خنک‌کننده لانینا، هشت سال گذشته ۲۰23-۲۰15 گرم‌ترین سال‌های ثبت شده زمین بودند. با ال‌نینو، این احتمال افزایش می‌یابد که گرم‌ترین سال ثبت شده را امسال شاهد باشیم. حتی حالا که لانینا رو به پایان است، اثرهای نهفته به دلیل طولانی بودن مدت آن احتمالاً برای مدتی وجود خواهند داشت، بنابراین برخی از اثرهای آن بر بارندگی ممکن است باقی بماند.
چه عواملی در شکل‌گیری این چرخه‌ها مؤثر هستند و چه مدت این پدیده‌ها ماندگار هستند؟
ال‌نینو و لانینا پدیده‌های طبیعی هستند، اما در پس‌زمینه تغییرات اقلیمی اتفاق می‌افتند که ناشی از فعالیت انسان، باعث افزایش دمای جهانی، اثر بر الگوهای بارندگی فصلی و بدتر شدن اقلیم می‌شود. طبق تعریف آژانس ملی اقیانوس‌شناسی امریکا (NOAA)، زمانی که دمای اقیانوس در شرق و اقیانوس آرام استوایی مرکزی 0.5 درجه سانتیگراد بالاتر از حد نرمال در ماه قبل بوده باشد و برای پنج دوره متوالی دیگر ادامه داشته یا انتظار رود که ادامه دارد، ال‌نینو است. این آژانس همچنین به تضعیف بادهای بسامان و پوشش ابر توجه می‌کند. با احتمال 56 درصد وقتی ال‌نینو از نظر قدرت به اوج برسد - معمولاً در زمستان نیمکره شمالی - یک رویداد اقلیمی قوی رخ می‌دهد، به نحوی که دمای سطح دریای اقیانوس آرام شرقی حداقل 1.5 درجه سانتیگراد بالاتر از حد نرمال است. این موضوع می‌تواند اثرهای شدیدتری، از خشکسالی تا طوفان، در سراسر جهان داشته باشد. ناهنجاری‌های آب و هوایی بسته به گرم‌ترین مکان‌های آب‌ها می‌توانند شدیدتر باشند و در مناطق خاصی باعث خشک‌تر یا مرطوب‌تر شدن آب‌ها شوند.
این پدیده چه تأثیری بر اقلیم و زندگی انسان‌ها و حیات‌وحش دارد؟
برخی از مدل‌های پیش‌بینی زمستان 2024-2023 را ال‌نینوی مرکزی اقیانوس آرام پیش‌بینی می‌کنند. علائم اولیه هوای گرم و خشک ناشی از ال‌نینو، تولیدکنندگان مواد غذایی را در سراسر آسیا تهدید می‌کند. برخی برای کاهش اثر خشکسالی شدید روی باران‌های تابستانی شدیدتر از پدیده اقلیمی حساب می‌کنند. ال‌نینو می‌تواند منجر به کاهش تولید محصولات زراعی زمستانه شود و همچنین بر تولید روغن نخل و برنج در جنوب شرق آسیا که تأمین‌کننده 80 درصد روغن پالم جهان هستند، اثر بگذارد.
مدت زمان حضور و تکرار این پدیده‌ها چگونه است؟
دوره‌های ال‌نینو و لانینا معمولاً 9 تا 12 ماه طول می‌کشد. اما برخی از رویدادهای طولانی ممکن است سال‌ها طول بکشد. در حالی که فراوانی آنها می‌تواند کاملاً نامنظم باشد. رویدادهای ال‌نینو و لانینا به طور متوسط هر دو تا هفت سال یک بار رخ می‌دهند. به طور معمول، ال‌نینو بیشتر از لانینا رخ می‌دهد. ال‌نینو در سال ۲۰۲۳ بعد از سه سال بازگشته است. حال هواشناسان می‌گویند که ال‌نینو رسماً بازگشته است و احتمالاً اواخر سال ۲۰۲۳ رویدادهای اقلیمی شدیدی را در جهان نظیر طوفان‌های استوایی به سمت جزایر آسیب‌پذیر اقیانوس آرام و بارندگی‌های شدید در امریکای جنوبی و خشکسالی در استرالیا را خواهیم دید.
پس از سه سال از الگوی اقلیمی لانینا که اغلب دمای کره زمین را اندکی کاهش می‌دهد، ال‌نینو داغ‌تر دوباره وارد عمل شده است. ال‌نینو از آب‌های غیرمعمول گرم در شرق اقیانوس آرام، در نزدیکی سواحل امریکای جنوبی متولد می‌شود و اغلب با کاهش یا معکوس شدن بادهای بسامان شرقی همراه با گرمایش ناشی از تغییرات اقلیمی همراه است. گرما در سال 2023 یا 2024 می‌تواند به بالاترین حد خود برسد.
بــــرش
سال ۱۴۰۱ / ۲۰۲۲ سومین سال ایران در فاز لانینا بود. در لانینا میزان بارندگی ایران کمتر از میانگین است. میانگین بارندگی کشور در مقایسه با بلندمدت لانینا کمتر بوده است. فاز لانینا از اواسط زمستان گذشته بتدریج به شرایط خنثی و سپس به ال‌نینو تبدیل شد که البته در آن پیش‌بینی می‌شود نسبت به دو سال گذشته میزان بارش در کشور افزایش یابد