سالانه یک میلیون هکتار به سطح عرصه‌های بیابانی کشور افزوده می‌شود
درختانی که جلوی فرسایش خاک «میقان» ایستادند
بیتا میرعظیمی
خبرنگار
سال‌هاست که بیابان‌زایی همانند دردی طاقت‌فرسا به جان طبیعت افتاده و بخش زیادی از زیبایی‌های مناطقی از ایران را بلعیده است؛ پدیده‌ای شوم و دردناک که زمین را تخریب کرده و آن را به منطقه‌ای تقریباً خشک و لم‌یزرع تبدیل می‌کند. همزمان منابع آب، پوشش گیاهی و حیات‌وحش را نابود کرده و حیات انسان‌ها، حیات‌وحش و محیط‌زیست را تحت‌تأثیر قرار می‌دهد. طبق گفته مدیرکل دفتر امور بیابان سازمان منابع طبیعی و آبخیزداری کشور به «ایران»، بیابان‌زایی و تخریب سرزمینی، مشخصاً در مناطق خشک کشور از میانگین جهانی بیشتر بوده و سالانه یک میلیون هکتار به سطح عرصه‌های بیابانی افزوده می‌شود. همچنین ۳۰ میلیون هکتار عرصه بیابانی تحت‌تأثیر فرسایش قرار دارد که ۱۴ میلیون هکتار از آن را کانون بحرانی فرسایش بادی تشکیل می‌دهد. از طرفی سالانه 650 میلیون دلار خسارت به کشور از محل فرسایش بادی وارد می‌شود که چنانچه هزینه‌های مهاجرت‌ها را نیز به این رقم بیفزاییم، عدد خسارت بیشتر خواهد شد.
تبدیل عرصه‌های طبیعی به کویر
استان مرکزی یکی از 22 استان بیابانی کشور محسوب می‌شود و شرایط اقلیمی و بهره‌برداری‌های غیراصولی در آن طی سال‌های گذشته باعث شده بیش از 480 هزار هکتار از عرصه‌های طبیعی در شهرستان‌های اراک، ساوه، زرندیه، محلات، دلیجان، کمیجان و خنداب به اراضی بیابانی و کویری تبدیل شود. طبق گفته کارشناسان، شهر اراک به دلیل قرارگیری در مجاورت کویر میقان، متأثر از شن‌های روان و طوفان‌های شن قرار گرفته و همین امر تأثیر مستقیمی بر آلایندگی هوای این کلانشهر بر جای گذاشته است. در همین راستا مسئولان حوزه منابع طبیعی استان مرکزی طی سه دهه گذشته آستین‌ها را بالا زده و برای حفاظت از این منطقه بیابانی اقداماتی گسترده در چهارچوب برنامه‌های حفاظت خاک و تثبیت شن‌های روان در عرصه بیابانی کویر میقان انجام داده‌اند که ماحصل آن در حفاظت از خاک، کنترل فرسایش بادی، جلوگیری از هجوم ماسه‌های روان به شهرها و روستاهای اطراف، ایجاد جنگل‌های دست‌کاشت در مناطق بیابانی و توسعه جوامع محلی در صیانت از اکوسیستم‌های مناطق خشک نمود پیدا کرده است.
«میقان» مهم‌ترین کانون فرسایش بادی
طبق گفته عبدالحسین محمدی، مدیرکل منابع طبیعی و آبخیزداری استان مرکزی به «ایران»، اولین و مهم‌ترین کانون بحرانی فرسایش بادی در استان مرکزی در شمال کویر میقان اراک واقع شده است. منطقه‌ای با مساحت 11 هزار و 554 هکتار که سال 1386 مورد شناسایی و مطالعه قرار گرفته و پس از آن اجرای پروژه‌های بیابان‌زدایی در آن کلید خورده است. منطقه‌ای که به دلیل نوع ذرات پایه (سولفاته) یکی از خطرناک‌ترین هسته‌های فرسایش بادی کشور محسوب می‌شود. او می‌افزاید:بخش وسیعی از این منطقه طی 3 دهه گذشته با روش‌های بیولوژیک نظیر کاشت نهال‌های قره‌داغ، تاغ و آتریپلکس در مساحت 7 هزار هکتار، احداث بادشکن‌های غیرزنده به طول 77 کیلومتر، هرس و جوانسازی بوته‌ها و قرق و حفاظت، احیا شده است. در نتیجه این اقدامات ماسه‌های روان در اراضی کویری و بیابانی تثبیت شده و فرسایش خاک (آبی و بادی) کاهش قابل‌توجهی پیدا کرده است. همچنین با کاهش گردوغبار، تبخیر و تعرق، رطوبت خاک ماندگاری بیشتری پیدا کرده و با ایجاد اکوسیستمی پایدار زمینه‌های گردشگری در منطقه فعال‌تر شده است.
تضعیف پوشش گیاهی
آتنا فرجی، رئیس اداره امور بیابان اداره کل منابع طبیعی و آبخیزداری استان مرکزی، کویر میقان را مهم‌ترین اراضی کویری استان مرکزی معرفی کرده و به «ایران» می‌گوید: بهره‌برداری غیراصولی از مناطق بیابانی و نیمه‌بیابانی، چرای بی‌رویه دام، تغییرات کاربری و تضعیف پوشش گیاهی فشار زیادی را به منطقه وارد کرده است. از سوی دیگر به دلیل نزدیکی کویر میقان به شهر اراک، گستردگی جوامع محلی و روستاهای اطراف کویر و همچنین وجود تالاب میقان که محلی امن برای زمستان‌گذرانی پرندگان مهاجر به شمار می‌رود، مقوله بیابان‌زدایی را در استان مرکزی به یکی از اولویت‌های اصلی مسئولان استانی تبدیل کرده است.
«قره‌داغ» قهرمان کویر
در بازدید میدانی از کویر میقان در تاریخ 24 خرداد، گونه‌های دست‌کاشتی نظیر تاغ، قره‌داغ و آتریپلکس را در دل کویر مشاهده می‌کنیم. گیاهانی خاص و ارزشمند که طبق گفته رئیس اداره امور بیابان اداره کل منابع طبیعی و آبخیزداری استان مرکزی به «ایران»، به صورت گلخانه‌ای و مقرون به صرفه تولید شده است و در فصول پاییز و زمستان در بخش‌های مختلف کویر کاشته می‌شود. کشت این نهال‌ها به دلیل همجواری با قطب صنعتی و فرودگاه اراک، نقش مهمی را در کنترل فرسایش بادی، تثبیت شن‌های روان و جلوگیری از تولید گردوغبار در منطقه کویر میقان ایفا می‌کند.
او گیاه قره‌داغ را قهرمان کویر معرفی می‌کند و به «ایران» می‌گوید: این گیاه به دلیل ساختار فیزیکی شن‌های روان را زیر شاخ و برگ خود جمع‌آوری کرده و از حرکت آنها جلوگیری می‌کند. زمانی که شن‌های روان، قره‌داغ را در برمی‌گیرد، این گیاه با ایجاد ریشه‌های جانبی خود را از خفگی نجات داده و یک تپه شنی در اطراف خود ایجاد می‌کند. در حقیقت کاشت این گیاه و گیاهانی نظیر تاغ و آتریپلکس موجب شده است تا شهرهایی نظیر اراک، داود‌آباد، کمیجان و...از تهدید گردوغبار رهایی یابند. طبق گفته آتنا فرجی، در نتیجه کاشت این گیاهان و افزایش پوشش گیاهی در منطقه توسط اداره کل منابع طبیعی استان، گونه‌های گیاهی و جانوری که به دلیل چرای دام از بین رفته بودند به زیست‌بوم اولیه خود بازگشته و در نتیجه ورود حیوانات دیگر به منطقه، اکوسیستم کویر تا حد قابل‌توجهی به تعادل رسیده است. او تأکید می‌کند با همکاری مردم، سازمان‌های دولتی و خصوصی می‌توان تهدید‌ها را به فرصت تبدیل و با استفاده از قابلیت گردشگری در منطقه، زمینه اشتغالزایی و توسعه اقتصادی را در استان فراهم کرد.
زنان و مدیریت پایدار سرزمینی
در همین حال وحید جعفریان، مدیرکل دفتر امور بیابان سازمان منابع طبیعی و آبخیزداری کشور نیز با اشاره به نامگذاری روز مقابله با بیابان‌زایی امسال و شعار «نقش و حقوق زنان در مدیریت پایدار سرزمین» به «ایران» می‌گوید: در شرایطی که تخریب سرزمینی، بیابان‌زایی و افت آب‌های زیرزمینی معیشت خانواده را تحت‌تأثیر قرار داده است، زنان یکی از مهم‌ترین نقش‌آفرینان در عبور از این شرایط دشوار به‌حساب می‌آیند. از طرفی بر همگان واضح است که آگاهی و فرهنگ یک جامعه نسبت به زندگی مسالمت‌آمیز با طبیعت تا چه حد به حضور زنان بستگی دارد. او به حقوق زنان در این حوزه نیز اشاره کرده و می‌گوید: در اسناد بالادستی قید شده است که اگرچه زنان بیش از نیمی از نیروی کار سرزمینی را تشکیل می‌دهند اما تنها کمتر از 5 درصد از مالکیت زمین را در سراسر دنیا برعهده دارند. در همین راستا پیشنهاد شده است کشورها به فراخور نظام حاکمیتی، ملاحظات مذهبی و... نسبت به ایجاد فضای مناسب‌تر برای آموزش، مهارت‌ها و پشتیبانی زنان خانواده برای نقش‌آفرینی بیشتر و مدیریت پایدار سرزمینی اقدام کنند. در همین راستا شاهدیم بسیاری از صندوق‌های روستایی با ایجاد صندوق‌های خرد، توسعه پیدا کرده و اتفاقاً بخش زیادی از همین صندوق‌ها توسط زنان مدیریت شده و کمک جدی به عبور از دشواری‌های اقتصادی خانواده می‌کند. مجموعه این عوامل باعث شده است در سال جاری شعار «نقش و حقوق زنان در مدیریت پایدار سرزمین» مورد توجه قرار گیرد و موضوع زنان به دلیل تربیت نسل آتی، به موضوعی برجسته تبدیل شود.
مدیرکل دفتر امور بیابان سازمان منابع طبیعی و آبخیزداری کشور در آخر به گشودن فصل جدیدی از مشارکت بخش خصوصی برای حفاظت، احیا و توسعه عرصه‌های طبیعی اشاره کرده و می‌گوید: سال 1400، ۸۵ هزار هکتار از عرصه‌های بیابانی کشور احیا شده است و احیای ۱۰۰ هزار هکتار نیز در سال جاری در دستور کار قرار دارد.
بــــرش
مدیرکل دفتر امور بیابان سازمان منابع طبیعی و آبخیزداری گفت: ۸۸ درصد کشور در کمربند خشک جهانی و ۳۰ میلیون هکتار از مساحت آن نیز تحت تأثیر فرسایش بادی قرار دارد.