امید رحیمی
پژوهشگر آسیای‌مرکزی اندیشکده شرق

 
شوکت میرضیایف، رئیس‌جمهور ازبکستان امروز میهمان تهران است. این دومین سفر رئیس‌جمهور ازبکستان بعد از سال 1992 و اولین سفر رسمی میرضیایف در جایگاه رئیس‌جمهور ازبکستان به تهران محسوب می‌شود. این مهم در چهارچوب نگاه ویژه دولت سیزدهم به گستراندن چتر دیپلماسی خود در منطقه آسیای‌مرکزی بویژه ازبکستان صورت می‌گیرد و تقویت پیوندهای سیاسی و اقتصادی با این کشور را که پیش‌تر تحت‌تأثیر برخی موضوعات اختلافی قرار گرفته بود، جست‌و‌جو می‌کند.
پیشرفت سریع فرایند عضویت جمهوری اسلامی در سازمان همکاری «شانگهای» که در پی حضور آیت‌الله رئیسی در بیست‌ودومین نشست سران سازمان همکاری منطقه‌ای شانگهای به میزبانی ازبکستان صورت گرفت، نوید‌بخش گشایش مسیری قابل اتکا در توسعه مراودات اقتصادی بود که بی‌تردید تحقق آن تا حدود زیادی به تغییر نگاه سیاست خارجی ایران در دولت سیزدهم و تأثیر آن بر رویکرد کشورهای آسیایی بازمی‌گشت. در این تغییر، سیاست خارجی ایران به جای تمام توجه خود به مذاکرات با طرف‌های غربی، بر توسعه همکاری‌های منطقه‌ای استوار شد و این اتفاقی بود که کشورهای آسیای‌مرکزی همچون ازبکستان را نیز به بهره‌گیری از مزایای همکاری اقتصادی با ایران از جمله برای دسترسی به دریاهای آزاد و تأمین‌کردن انرژی ترغیب کرده است.

کشور مهم آسیای‌مرکزی
میرضیایف در حالی به ایران می‌آید که در سال‌های اخیر نام ازبکستان در کانون تحولات آسیای‌مرکزی به کرات شنیده شده است و در آینده‌ای نزدیک نیز بیشتر به گوش خواهد رسید. این کشور از موقعیتی منحصربه‌فرد در قلب ژئوپلیتیک آسیای‌مرکزی برخوردار است. همسایگی با هر چهار جمهوری این منطقه و همچنین افغانستان، موقعیتی کلیدی در جغرافیای منطقه ایجاد کرده و به لحاظ تاریخی، فرهنگی و اجتماعی نیز دربرداشتن مراکز مهم تاریخی و تمدنی همچون سمرقند، بخارا، خیوه، خوقند، تاشکند و همچنین میراث مشاهیر بلندآوازه، این خطه را به قطبی برای تولید فکر، فرهنگ و دانش در طول تاریخ بدل کرده است. در عین حال ازبکستان به لحاظ سیاسی نقطه آغاز مدرنیته در آسیای‌مرکزی در طول یک قرن اخیر بوده و این میراث بر جای مانده از شوروی سابق بر مزیت‌های این کشور افزوده است.

تحولات توسعه‌ای-سیاسی
 آنچه بیش از هر مؤلفه دیگری موقعیت امروز ازبکستان را نه‌ تنها در منطقه، بلکه در جهان منحصربه‌فرد کرده، اصلاحات و تحولات توسعه‌ای-سیاسی است که از سال 2017 به بعد در این کشور اجرا شده است. حضور شوکت میرضیایف در رأس قدرت به‌عنوان رهبری تحول‌خواه و عملگرا، شرایط جدیدی را در این کشور به وجود آورده و در حوزه اقتصادی عمیق‌ترین اصلاحات به اجرا در آمده است. بانک جهانی رشد اقتصادی این کشور را در سال 2021 معادل 7.1 درصد اعلام کرده و منابع داخلی این رشد را در سال 2022 بیش از 5 درصد اعلام کرده‌اند. در کنار این موضوع، توسعه صنعتی سریع و متمرکز نیز در این کشور بویژه در صنایع کلیدی همچون خودروسازی، نساجی، صنایع معدنی و کشاورزی به وقوع پیوسته است. نساجی نماد این تحول بنیادین محسوب می‌شود. در حالی که این کشور تا پیش از این صادرکننده پنبه خام بود، در یک طرح توسعه صنعتی در کمتر از 5 سال صادرات پنبه خام را با نخ‌پنبه جایگزین کرد و اکنون درصدد توقف صادرات نخ‌پنبه و فروش پارچه به جای آن است. تولید خودرو در این کشور در طول کمتر از پنج سال بیش از 4 برابر رشد داشته و رشد ساخت‌و‌ساز نیز میانگین سالانه حدود 20 درصد را به ثبت رسانده است. مجموع این شرایط منجر به تقویت تجارت خارجی شده و شاخص باز بودن تجاری را از 30 در سال 2016 به 72 در سال 2019 رسانده است. از همین رو است که در سال 2019 تجارت خارجی این کشور با عبور از مرز 40 میلیارد دلار رکوردی بی‌سابقه را به ثبت رساند.

سیاست درهای باز
در کنار این تحولات اقتصادی، سیاست درهای باز ازبکستان با لغو روادید با بیش از 100 کشور در بازه‌ای پنج ساله، در عین حفظ ثبات سیاسی، موجب شده است روابط سیاسی گسترده و دیپلماسی فعالی توسط این کشور شکل ‌بگیرد. از این رو ازبکستان به یک شریک ثابت برای توسعه تعاملات سیاسی و منطقه‌ای با بسیاری از کشورها در آسیای‌مرکزی تبدیل شده است. در این رویکرد ازبکستان تلاش کرده است ضمن توسعه حوزه‌های تحرک دیپلماتیک و گستردگی تعاملات خارجی با محوریت کشورهای همسایه بویژه کشورهای اسلامی، رویکرد چندجانبه‌گرایانه فعالی در پیش بگیرد. این سیاست در کنار ابتکارهای ژئواکونومیکی و سیاسی در چهارچوب سازمان‌های بین‌المللی، جذابیت‌های شکل‌گیری مشارکت‌های راهبردی و بازتعریف منافع مشترک را برای این جمهوری و سایر کشورها پدید آورده است. تحول در روابط با جمهوری اسلامی ایران متأثر از نگاه‌های جدید دولت شوکت میرضیایف، یکی از بروندادهای مهم این سیاست خارجی جدید بوده است. در حالی که روابط تهران و تاشکند از سال‌های 1992 تا 2016 روند نسبتاً راکد و بعضاً سردی را طی کرده بود، در سال‌های اخیر بویژه در دو سال گذشته با دیدارهای متعدد رؤسای‌جمهور و نگاه ویژه ازبکستان نسبت به جمهوری اسلامی ایران، این روابط روند رو به رشدی به خود گرفته است.

سفرهای اولیه رئیسی به آسیای‌مرکزی
نکته جالب توجه در این میان آن است که نقطه اوج این تحولات در ازبکستان همزمان با احیای سیاست همسایگی دولت سیزدهم در جمهوری اسلامی ایران بوده است. آیت‌الله رئیسی رویکرد سیاست خارجی خود را تمرکز بر توسعه مناسبات راهبردی با همسایگان قرار داد و جالب توجه آنکه نخستین سفرهای خارجی ایشان به کشورهای آسیای‌مرکزی انجام گرفت و از این حیث این منطقه جایگاهی ارتقا یافته در سیاست خارجی جدید تهران پیدا کرد. رئیس‌جمهور در اولین و دومین سفر خارجی خود به دوشنبه و عشق‌آباد، دیدارهای مجزایی را با شوکت میرضیایف ترتیب داد و توسعه روابط دوجانبه در این سفرها که در نخستین ماه‌های ریاست‌جمهوری ایشان انجام گرفت، به راهبردی بنیادین تبدیل شد. سفر به سمرقند در سپتامبر 2022 نیز نقطه اوج تحقق سیاست همسایگی ایران در قبال ازبکستان است که در خلال آن توافقات و دستاوردهای مهمی بین دو کشور حاصل شد. روند مبادلات تجاری و دیدارهای سیاسی دو کشور در طول سال‌های اخیر نشان از یک جهش دارد. بر اساس آمارهای رسمی منتشر شده توسط سازمان توسعه تجارت ایران، مبادلات تجاری ایران و ازبکستان از 255 میلیون دلار در سال 99 به بیش از 500 میلیون دلار در سال 1400 رسیده است. این رشد بیش از 100 درصدی در مبادلات تجاری در یک سال نشانه مهمی از این جهش در روابط دوجانبه است.اکنون که تهران در آستانه میزبانی از سفر تاریخی رئیس‌جمهور ازبکستان قرار دارد، نقطه عطف جدیدی در روابط دوجانبه در حال شکل‌گیری است. توافقات و دستاوردهای دو کشور در این سفر می‌تواند با  تلاقی‌ گذار توسعه‌ای ازبکستان و تکامل سیاست همسایگی دولت سیزدهم نقطه عطفی را در تحولات منطقه‌ای رقم بزند.

هدف‌گذاری برای تحقق تجارت یک میلیارد دلاری ایران و ازبکستان

نشست مشترک بین عباس علی‌آبادی وزیر صنعت، معدن و تجارت ایران و لذیذ قدرت‌اف وزیر سرمایه‌گذاری، صنعت و تجارت ازبکستان و تیم همراه، برگزار و طرفین درباره افزایش تبادلات تجاری و امضای توافقنامه‌های مختلف در حوزه‌های مرتبط با توسعه همکاری‌ها به بحث و تبادل نظر پرداختند.
امضای اسناد توسعه تجارت با حضور دو رئیس‌جمهور
عباس علی‌آبادی وزیرصمت در مورد نتایج اجلاس کمیسیون‌های مشترک همکاری‌های اقتصادی ایران و ازبکستان گفت: مدت‌ها بود که در خصوص اسناد زیرساختی برای توسعه تجارت بین دو کشور ایران و ازبکستان صحبت می‌شد اما مسائل مربوط به آن متوقف بود که با همکاری‌ها و فعالیت‌های خوب طرفین، اسناد تقریباً آماده شده است و طی هفته جاری در حضور ‌رؤسای‌جمهور دو کشور امضا خواهد شد. وزیر صمت با اشاره به زمینه مهم و جدید برای همکاری میان طرفین در حوزه برق و انرژی که مورد موافقت مقامات ازبکستانی قرار گرفت، تأکید کرد: هیأت ازبکستانی قرار است در این سفر بازدیدی از صنایع ایران انجام دهند که مطمئناً پتانسیل‌های بسیار خوبی برای همکاری در این بخش وجود دارد که باید فعال شود.
الزام فراهم‌ کردن زیرساخت‌ها
وی فراهم‌سازی زیرساخت‌های لازم برای توسعه تجارت بین دو کشور ایران و ازبکستان را برای رسیدن به تراز تجاری مطلوب ضروری برشمرد و افزود: یکی از این زیرساخت‌ها در زمینه لجستیکی است که در اسناد و مذاکرات وجود داشت. علی‌آبادی بیان کرد: در زمینه مالی نیز باید تأکید بیشتری صورت گیرد تا قواعد زیرساختی مشخص و مناسبی برای ایجاد تسهیلات لازم برای تجار و بازرگانان در این خصوص و همچنین گمرک فراهم شود. در این راستا مقرر شد نمایندگانی میان دو کشور مشخص ‌شوند تا برای تسریع در ایجاد این زیرساخت‌ها جلسات مشترکی برگزار کنند.
نیازمند طراحی پلتفرمی ویژه
وزیر صمت همچنین با بیان اینکه تبادلات تجاری و توسعه تجارت نیاز به پلتفرم دارد که نظام مالی و پولی از جمله اساسی‌ترین ارکان این پلتفرم است، یادآور شد: با توجه به شرایط خاص هر دو کشور، نیاز به طراحی پلتفرمی ویژه وجود دارد که باید در سفرها و نشست‌های مرتبط، بتوانیم زمینه‌های اصلی را برای ایجاد این پلتفرم ایجاد کنیم.
شناسایی مزیت‌های مشترک
علی‌آبادی با اشاره به اینکه کشور ایران دارای پتانسیل‌ و ظرفیت‌های خوبی در حوزه برق و انرژی است که در برنامه‌های بازدید هیأت ازبکستانی هم قرار دارد، تأکید کرد: در این سفر می‌توانیم فضای تازه‌ای را برای توسعه همکاری‌ها در این حوزه‌ها به دست آورده و زمینه‌های همکاری‌های متعدد را ایجاد کنیم. همچنین از آنجا که در کشور ازبکستان هم فرصت‌ها و توانمندی‌های بسیاری وجود دارد که هنوز شناسایی نشده، وظیفه‌مان است که مزیت‌های مشترک میان طرفین را شناسایی و به‌ همدیگر متصل کرده تا دو کشور از منافع این مزیت‌ها بهره‌مند شوند. وزیر صمت با اشاره به اینکه گمرک هم از جمله موارد مرتبط با پلتفرم است، بحث‌های گمرکی را از جمله قواعد اصلی زیر ساخت‌های توسعه تجارت میان دو کشور برشمرد.
افزایش قابل‌توجه حجم تبادلات تجاری
لذیذ قدرت‌اف وزیر سرمایه‌گذاری، صنعت و تجارت ازبکستان در جمع خبرنگاران گفت:‌ در پانزدهمین نشست کمیسیون مشترک دو کشور که چندی پیش در ازبکستان برگزار شد، توافقات بسیار خوبی حاصل شد که یکی از مهم‌ترین توافقات تهیه نقشه راه برای رسیدن به تجارت یک میلیارد دلاری بین دو کشور است. وی با بیان اینکه مسأله مذکور شاخصی است که رؤسای‌جمهور دو کشور در نشست‌ها و دیدارهای مختلف به آن تأکید کردند، افزود: فکر می‌کنیم مکانیسمی در حال طراحی است که بتوانیم طی یکی، دو سال آینده حجم تبادلات تجاری بین دو کشور را به میزان قابل‌توجهی افزایش دهیم.
وزیر سرمایه‌گذاری، صنعت و تجارت ازبکستان با بیان اینکه موضوع دوم همکاری‌های میان دو کشور به حمل‌ونقل و ترانزیت بازمی‌گردد، اضافه کرد: سند و نقشه راه همکاری‌های طرفین در حوزه حمل‌ونقل و ترانزیت طی هفته جاری امضا می‌شود. وی اضافه کرد: این سند به ما اجازه می‌دهد به‌ صورت فصلی یا ماهانه کارگروهی در حوزه زیرساخت‌های حمل‌ونقلی برگزار شود؛ کارگروهی که بتواند روند اجرایی‌سازی این موافقتنامه را چک کند و مورد بررسی قرار دهد. قدرت‌اف یادآور شد:مسأله بعدی همکاری‌ها میان ایران و ازبکستان در زمینه مسائل صنعتی، شیمی، پتروشیمی، داروسازی و تجهیزات پزشکی است.
اولویت تعمیق روابط با جمهوری اسلامی ایران
وی با بیان اینکه از فناوری‌های پیشرفته ایرانی اطلاع داریم، خاطرنشان کرد: باعث افتخارمان است که پذیرای شرکت‌های ایرانی باشیم و توافقات بسیاری هم در این موضوعات انجام شده است. وزیر سرمایه‌گذاری، صنعت و تجارت ازبکستان اظهار داشت: در مجموع تعمیق روابط با جمهوری اسلامی ایران از اولویت‌های ما است و دولت ازبکستان هر کاری انجام می‌دهد تا شرایط برای توسعه روابط با ایران مهیا شود.