مقاصد شریعت؛ جلب مصالح و دفع مفاسد
دکتر محمد جمالی
عضو هیأت علمی دانشکده الهیات دانشگاه تهران
دانشمندان حوزه علوم اسلامی، به‌ویژه عالمان حوزه فقه و اصول، هدف از وضع مجموعه احکام دینی را «جلب مصالح و دفع مفاسد» از فرد و جامعه بیان کرده و از این هدف مهم، به «مقاصد شریعت» تعبیر نموده‌اند. جمهور اصولیان بر این باورند که آگاهی و تسلط مجتهد بر «مقاصد شریعت» یکی از شروط اجتهاد است. عصاره جلب مصلحت و دفع مفسدت، توجه به ضروریات پنجگانه، مشتمل بر «حفظ دین»، «نفس»، «عقل»، «نسل» و «مال» است که رعایت آن به عنوان یک اصل کلی در وضع احکام، مورد توجه شارع قرار گرفته و تمامی احکام در راستای محافظت از این پنج چیز است.
با ژرف‌نگری در این امور پنجگانه می‌توان گفت که قلمرو این موارد، همه انسان‌ها و جامعه بزرگ بشری –فارغ از دین، عقیده و مذهب- است. هرچند اصولیان قائل به آنند که در بین ضروریات پنجگانه «حفظ دین» بر دیگر موارد مقدم است ولی باید گفت توجه شارع بر مواردی غیر از دین در وضع احکام، حفظ کرامت و جایگاه انسان است.
زندگی در عصر حاضر، ایجاب می‌کند مجموعه اجتهادات فقهی و قوانین موضوعه داخلی و بین‌المللی کشورها، بر رعایت و حفظ موارد پنجگانه قرار گیرد تا از این راستا افزون بر آزادی عقیده، جان و مال انسان‌ها در امان باشد.
تاریخ گواه آن است که هرگاه در اجرای احکام و وضع قوانین، توجه به این اصول پنجگانه نادیده گرفته شده است، خودکامگی و خودخواهی انسان‌ها غالب و حقی از انسانی سلب شده و کرامتش پایمال گشته است. توجه به این اصول در اجتهاد و وضع قوانین، زمینه «زندگی مسالمت‌آمیز» بین انسان‌ها را فراهم می‌کند و موجب «همگرایی» و مانع تفرقه و لشکرکشی بین کشورها می‌شود.