«اجتهاد مقاصدی» و قدرتش در حل چالش‌های عصر حاضر
دکتر جلال جلالی زاده
عضو هیأت علمی گروه فقه شافعی دانشکده الهیات دانشگاه تهران
«اجتهاد» در لغت به معنای کوشش و ابتکار است؛ یعنی اینکه مجتهد همه تلاش و توان خود را برای درک احکام شرعی یا تطبیق و اجرای آنها بکار می‌گیرد. اما «اجتهاد مقاصدی» یعنی بنای احکام فقهی براساس مقتضای مصالح و مقاصد است. امروز که بشریت از طرفی، به سبب پیشرفت فوق‌العاده و سریع در تمام زمینه‌ها با مسائل مستحدثه، نوپدیدار و حوادث متعدد و از طرف دیگر با محدود بودن نصوص مواجه است، اگر در کنار دیگر اجتهادات به «اجتهاد مقاصدی» و «استصلاحی» که مبتنی بر روح و جان مایه شریعت است، متمسک نشود در پاسخ به پرسش‌ها و شبهات فراوان با مشکل مواجه خواهد شد. لذا، لازم است در خصوص حوادث و مسائلی که درباره آنها نصی از قرآن و سنت نداریم، از طریق «عقل» و براساس «مقاصد شریعت» و مصالح پنج‌گانه، احکام موضوعات و وقایع استنباط گردد. اگر «دین» را جلب مصلحت و دفع مفسده بدانیم و «مقاصد» را مصالحی که نتیجه‌اش در دنیا و آخرت به انسان بازمی‌گردد یا اسراری که شارع در هنگام وضع هر حکمی در نظر داشته است؛ روشن می‌شود که در عصر حاضر «اجتهاد مقاصدی» بهترین ابزار برای اجرای احکام اسلامی و تعیین تکلیف انسان‌ها در مواجهه با حوادث و مسائل جدید است. از سوی دیگر، به وسیله استقرا ثابت شده که در همه احکام شرعی، مصالح مردم در نظر گرفته شده و معتبر دانستن جنس مصالح در جنس احکام معتبر بودن این مصالح را در تعلیل احکام واجب می‌نماید.
همه مذاهب اسلامی با شیوه‌های گوناگون بر اهمیت مقاصد تأکید نموده‌اند حتی عالمانی مانند «طوفی» مصلحت را دلیل شرعی مستقلی می‌دانند. از آنجایی که مصلحت جان مایه نصوص شرعی است و مجتهد در استنباط احکام باید مقاصد شریعت را در نظر بگیرد و مقاصد شریعت چیزی جز مصالح انسان‌ها در دنیا و آخرت نیست. بنابراین «اجتهاد مقاصدی» بهترین ابزار و روش برای نشان دادن چهره‌ای از اسلام رحمانی در عصر حاضر است که می‌تواند با آسان‌گیری و تسامح، خود مایه سعادت و خوشبختی همه انسان‌ها باشد. هرچند شخصیت‌هایی مانند طوفی، مصلحت را دلیل مستقل شرعی می‌دانستند اما اجتهاد مقاصدی کمتر به صورت جدی مطرح بوده است، اما امروز مجتهدان دریافته‌اند که در جوامع مدرن بدون بنای اجتهاد بر مقاصد نمی‌توانند با کاروان پیشرفت بشریت همراه شوند و راهکارهایی جدید و مترقی را ارائه دهند. بر این اساس، می‌توان گفت چون هدف و مقصد خداوند از تشریع احکام، مراعات مصالح انسان‌ها است، لذا «اجتهاد مقاصدی» بهترین تأمین‌کننده این مصالح است.