دکتر شریف لک‌زایی
استاد علوم‌سیاسی و عضو هیأت علمی پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی

 
حضرت امام(ره) در گفت‌وگویی که با محمد حسنین هیکل، روزنامه‌نگار مصری داشتند ضمن تحلیل تحولات سیاسی و اجتماعی ایران، بر این نکته تأکید می‌کنند که ایران جزیره ثبات و آرامش است که همواره با اختناق همراه بوده ‌است و همین اختناق، عامل انفجار جامعه ایرانی شد. بنابراین، حضرت امام(ره) در تحلیل‌شان از زمینه‌های بروز انقلاب بر مسأله اختناق در دو دوره پهلوی اول و دوم تأکید داشتند و «مطالبه آزادی» را عامل بسیج مردم، روحانیت و اقشار مختلف قلمداد ‌کردند. از این‌رو، عنصر «آزادی» یکی از کلیدی‌‌ترین مؤلفه‌ها در اندیشه ‌سیاسی حضرت امام(ره) است که مردم در جریان پیروزی انقلاب اسلامی آن را تمرین کردند. تأکید حضرت امام(ره) بر حضور مردم، همراهی و مشارکت آنان در فرایندهای سیاسی و اجتماعی هم، از باب اهمیت مقوله آزادی در اندیشه ایشان است که مشارکت مردم را ضامن حفظ و حراست ارزش‌های انقلاب اسلامی می‌دانستند.
 
خوانشی فرادینی از آزادی
 حضرت امام(ره) آزادی را امری بدیهی و حقی خدادادی و طبیعی برای مردم قلمداد می‌کردند و معتقد بودند که انسان‌ها فطرتاً آزادند و کسی نمی‌تواند آنان را از این مهم محروم کند. ایشان در آثار و آرای خود بارها بر مفهوم آزادی تأکید کرده‌اند و معتقدند که آزادی یعنی افراد در عرصه‌های مختلف به لحاظ رفتاری، اعتقادی و بیانی امکان فعالیت و مشارکت داشته باشند و به لحاظ سیاسی بتوانند در تعیین سرنوشت خود مشارکت ‌کنند. در اندیشه ایشان، جمهوری اسلامی بایستی زمینه‌های تحقق حداکثری آزادی را در عرصه‌های مختلف بویژه در عرصه مشارکت سیاسی فراهم آورد که البته به نظر می‌رسد این تحقق حداکثری از آزادی، در امروز و اکنون جامعه ما نیاز به کار و تلاش بیشتری دارد. بر این اساس، می‌توان گفت که خوانش امام(ره) از آزادی خوانشی فرادینی است.
 
تلقی «فقهی» و «فلسفی» از آزادی
خوانش امام(ره) از آزادی در بخش‌هایی «فلسفی» و در بخش‌هایی که حدود آزادی را تعیین می‌کنند «فقهی» است. ایشان در تعریف خود از آزادی، بر حضور شهروندان در فعالیت‌های سیاسی و اجتماعی تأکید داشتند. شاهد این مدعا، جمله معروف ایشان است که فرمودند: «میزان رأی ملت است.» حضرت امام(ره)، این نگاه مشارکت‌جویانه را برای مردم به رسمیت می‌شناسند و اساساً از عنصر آزادی و آزادی‌گرایی مردم به عنوان یکی از ارکان مهم انقلاب اسلامی حرف می‌زنند که می‌تواند بستری برای تحقق نقش‌آفرینی مردم درعرصه‌های سیاسی و اجتماعی باشد.
 
رابطه دین و آزادی
برخی گمان می‌کنند که دین، در مخالفت با آزادی است اما در اندیشه حضرت امام(ره) «دین» و «آزادی» همدیگر را تکمیل می‌کنند. حضرت امام(ره) در وهله نخست یک عالم دینی بود. از این رو، دفاع از آزادی و اهمیت و اولویت دادن به آن در یک جامعه را به عنوان یک مرجع دینی و یک فقیه صورتبندی می‌کنند.
مقوله آزادی در دوران پس از انقلاب اسلامی در مباحث قانون اساسی در موارد متعددی به رسمیت شناخته شده است. طبیعتاً در جایی که حکومت دینی جریان دارد و مردم علائق و ارزش‌های دینی را دنبال می‌کنند، آزادی یک ضرورت و نشان‌دهنده مسیری است که جمهوری اسلامی باید طی‌ کند و گفتارهای امام(ره) بویژه در ایام پیروزی انقلاب اسلامی نشان می‌دهد که ایشان معتقد بودند «دین» و «آزادی» در کنار هم می‌توانند یک مسیر درست را ترسیم کنند.
 
حد و حدود آزادی
گرچه شأن «آزادی» در منظومه فکری- سیاسی حضرت امام(ره) بسیار بالا است و مردم را در این زمینه صاحب حق می‌دانند اما با این حال، دفاع از اسلام را در اولویت می‌گذارند و برای ترویج عمل به اسلام و آموزه‌های آن، تلاش و مبارزات بسیاری انجام می‌دهند. به این اعتبار، می‌توان گفت از نگاه حضرت امام(ره) اگر زمانی در نسبت بین دین و آزادی، آن نوع تلقی از آزادی برجسته شود که در تقابل با دین باشد و یا به آن لطمه‌ای وارد کند و روش‌های دینی را تحت‌الشعاع قرار دهد، چنین آزادی‌ای مطرود است و ایشان در این راستا، حدودی را برای آزادی ترسیم کرده‌اند و معتقدند که در جریان مطالبه آزادی، نباید خدشه‌ای به ارزش‌های اسلامی وارد شود.

بــــرش

آزادی در قانون اساسی در موارد متعددی به رسمیت شناخته شده است. طبیعتاً در جایی که حکومت دینی جریان دارد و مردم علائق و ارزش‌های دینی را دنبال می‌کنند، آزادی یک ضرورت و نشان‌دهنده مسیری است که جمهوری اسلامی باید طی‌ کند و گفتارهای امام(ره) بویژه در ایام پیروزی انقلاب اسلامی نشان می‌دهد که ایشان معتقد بودند «دین» و «آزادی» در کنار هم می‌توانند یک مسیر درست را ترسیم کنند.