جستارهایی درباره آیین نشر- 1
خانواده کتاب
حاتم ابتسام
پژوهشگر حوزه نشر
کتاب را چه برای معرفی چه برای تولید در دسته‌بندی‌های مختلفی می‌نشانند. در عالم نشر از زوایای متفاوتی کتاب‌ها را در قفسه‌ها می‌چینند. محتوا و مخاطب از مهم‌ترین مقسم‌های کتاب است؛ رده‌بندی سنی، رده‌بندی سطح دانش، رده‌بندی زبانی از زیرمجموعه‌های دسته‌بندی کتاب از منظر مخاطب است. تخصصی یا عمومی بودن رویکردی محتوایی است که باز متأثر از نوع مواجهه مخاطب است. علمی یا روایی بودن، تخیلی یا واقعی بودن، ادبی یا معیار بودن نیز از دیگر دسته‌بندی‌های محتوایی به شمار می‌رود.
یکی از این دسته‌بندی‌ها که رویکرد نشر را هم توضیح می‌دهد و بیشتر برای کتاب‌های علمی کارایی دارد، دسته‌بندی «خانواده کتاب» است. این دسته‌بندی با اینکه شاید جامع و مانع به نظر نرسد، جایگاه، محتوا، رویکرد، مخاطب، ضرورت نشر و البته کیفیت کتاب را نشان می‌دهد. این دسته‌بندی کارکرد مهمی در معرفی جایگاه کتاب‌ها و توضیح مبنای تولید آنها دارد و بیشتر در کتاب بزرگسالان معنا پیدا می‌کند. کتاب‌های کودک و نوجوان در دسته‌بندی‌های دیگری این کیفیت را بروز می‌دهند.
اما اعضای زیرمجموعه خانواده کتاب کدام‌اند؟ باید گفت همان اعضای اصلی یک خانواده؛ پدر، مادر، برادر و خواهر.
کتاب‌های پدر
همان کتاب‌های سنگین و قطور و گران و البته هزینه‌بردار علمی که در قفسه‌های خاص کتابخانه می‌بینیم. نه هر کسی می‌نویسد، نه هر کسی منتشر می‌کند و نه هر کسی می‌خرد و نه هر کسی می‌خواند. معمولاً ناشران دولتی و دانشگاهی و مؤسسات عریض و طویل سراغ تولید و نشر این کتاب‌ها می‌روند، چون وجود آنها را برای پیشرفت علم و توسعه فرهنگ جامعه ضروری می‌دانند. خرید آن هم بیشتر برای کتابخانه‌های بزرگ و مراکز پژوهشی و دانشگاهی توجیه دارد. این نوع کتاب‌ها پشتوانه محتوایی دیگر کتاب‌ها به حساب می‌آیند و منابعی‌اند که دیگر کتاب‌ها و نوشته‌ها را تغذیه می‌کنند. معمولاً این کتاب‌ها را آدم‌هایی که قطب و مرجع یک موضوع هستند، به رشته تحریر درمی‌آورند.
مثلاً اگر کتاب درباره تاریخ ایران اسلامی است کتاب پدر همان دایرةالمعارف کلانی است که پس از هفت سال فقط سه جلد از سی جلدش درآمده و خیلی علمی و دقیق و سنگین به موضوع پرداخته است. گاهی وضع یک علم است و دروازه ورود به دانشی جدید و نویسنده تلاش کرده در ظرف کتاب علم و دستاوردهای فکری و پژوهشی‌اش را بریزد. آن کتاب‌هایی که از قدیم‌ها مانده و محترم می‌شمریم، این‌چنین‌اند. برای فهمیدن این کتاب‌ها خیلی باید کوشید و معمولاً هم با استاد از پس حلاجی و فهم آن برمی‌آییم.
کتاب‌های مادر
این کتاب‌ها دلسوزانه‌تر نوشته می‌شوند و توان دریافت مخاطب را در نظر گرفته‌اند. یک نفر هم از پس نگارش این کتاب‌ها برمی‌آید، ولی هر ناشری آن را درنمی‌آورد. اینها هم گران و کمی دور از دسترس‌اند، اما آمده‌اند راه‌حلی بدهند و گرهی باز کنند. اگر کمی اهل فن باشیم، بدون استاد هم می‌شود از پس فهم آن برآمد ولی نه برای هر مخاطبی. بلکه برای آنانی که قبلاً کتاب‌های دیگری خوانده‌اند و با ادبیات تخصصی آن موضوع آشنایی دارند. فرهنگ‌نامه‌ها و دایرةالمعارف‌های عمومی این‌گونه‌اند و برخی از کتاب‌های علمی که منبع آموزش دانشگاهی‌اند، از این جنس هستند.
بسیاری از دانشمندان و صاحب‌نظران در دوران معاصر ما از آن دست کتاب‌های پدر فاصله گرفته‌اند و این‌طوری می‌نویسند تا آدم‌های بیشتری با دردسر کمتری بتوانند آن را بفهمند.
فرق اساسی کتاب‌های مادر در فهم ساده‌تر و البته جنبه آموزشی آن‌هاست.
اگر کتاب درباره تاریخ ایران اسلامی است به بخش هنر و ادبیات آن دوران پرداخته و کمی تحلیل هم به آن اضافه کرده است؛ البته همچنان مفصل و دقیق.