سیاست خارجی ترکیه در سومین دهه حاکمیت اردوغان بر این کشور چگونه خواهد بود؟
تثبیت سیاست جهانی، تغییر سیاست منطقه‌ای
فائزه السادات یوسفی
خبرنگار
با پیروزی اردوغان در انتخابات ریاست‌جمهوری ترکیه، جهان برای سومین‌بار شاهد بر کرسی نشستن او خواهد بود. این پیروزی با توجه به مدل رقابتی این دوره از انتخابات، حامل پیام تمدید 5 ساله سیاست‌های 20 ساله دولت آنکارا به عرصه بین‌الملل است. ترکیه به دلیل موقعیت ژئوپلیتیکی، تاریخی و همچنین گلوگاه بازیگری دنیای شرق و غرب بودن، دارای عمق استراتژیک است. اهمیت این موضوع سبب شده اردوغان سعی کند نه تنها در جهت یک قدرت منطقه‌ای بلکه در قامت یک بازیگر فرامنطقه‌ای نقش ایفا کند. با رصد نقش‌آفرینی‌های ترکیه در عرصه جهانی و تلاش آن در تحمیل خود به‌عنوان بازیگری سرنوشت‌ساز، می‌توان به این گزاره پی برد. احداث پایگاه نظامی در کشور آفریقایی سومالی و گسترش دیپلماسی نظامی این کشور در مناطق مختلف جهان، از نمونه‌های آن است.
دوره‌های مختلف سیاستگذاری اردوغان
روند سیاست‌های اردوغان در دوره‌های مختلف شاهد تحولات مختلفی بوده است. اولین دوره ریاست‌جمهوری او به دلیل نوپا بودن دولت و دوری گزیدن از تنش‌های احتمالی، تنها به تعاملات سازنده با همسایگان و سایر کشورها گذشت، اما سیاست‌های ترکیه در دور دوم ریاست‌جمهوری به سمت تهاجمی‌تر شدن و احیای پادشاهی عثمانی پیش رفت. او همواره سعی داشته است خود را در جهان اسلام مقتدا و رهبر معرفی کند و برای خود جایگاه رفیع ایدئولوژیک بسازد. از این حیث او تبدیل شدن به قدرت منطقه‌ای، ساقط کردن دولت سوریه و تسلط بر مناطق نفتی سوریه و عراق را در دستور کار قرار داد.
ترکیه و همسایگان
شکست راهبردی و کشیده شدن ترمز ترکیه در خاک سوریه و حتی در عراق، سبب عدول اردوغان از مواضع سخت و رخ‌نمایی از سومین دوره سیاست خارجی او شد. وی ناگزیر بود تاحدودی از رویکرد تهاجمی خود بکاهد و به سمت سازش با دیگر کشورهای منطقه پیش برود. حضور در نشست‌های روند آستانه و چهارجانبه و استفاده از ظرفیت‌های دیپلماتیک، گویای آن است که آنکارا تنها به اهرم نظامی نمی‌اندیشد و به این درک رسیده است که باید برای نیل به اهداف خود از راه مذاکره و گفت‌و‌گو با بازیگران اصلی منطقه وارد شود. از سوی دیگر رویکرد جدید منطقه به سمت صلح و ثبات پایدار، معماری جدیدی را در منطقه رقم زده که طبق آن منافع کشورهای منطقه در گرو تعاملات سازنده و مناسبات قرار گرفته است. به این جهت او مجبور است سیاست خارجی خود را همراه با رویکرد جدید منطقه ریل‌گذاری کند، زیرا هر گونه تنش جدید، با هدف تغییر در الگوی جدید معنا پیدا کرده و با مخالفت کشورهای منطقه همراه خواهد بود.
فلسطین و شمال سوریه
رفتار زاویه‌دار اردوغان با مسائل ملت فلسطین در دوره اخیر ریاست‌جمهوری وی سبب شد ترکیه ماهیت بازیگری ایدئولوژیک خود را از دست بدهد، اما به دلیل اینکه پیروزی اردوغان و احزاب او در پارلمان به معنای برد اسلام‌گرایی و ملی‌گرایی است، هنوز بارقه‌های امید پیش‌روی ملت فلسطین برای تغییر در نگرش حاکمیت ترکیه نسبت به مسائل فلسطین اشغالی وجود دارد. اکنون آنچه موجب ارسال پیام تبریک از سوی حماس شده است را می‌توان تنها در امید به همین تغییر رفتار و همچنین نگاه به سابقه حمایتی او از این جنبش دید.
با پیروزی اردوغان می توان این انتظار را داشت که ترکیه عملیات نظامی علیه نیروهای کرد دموکراتیک شمال سوریه را ادامه دهد، ولی با تغییر در تاکتیک‌های نظامی و تضعیف این نیروها، آنها را به مذاکره بکشاند و در نهایت از عملیات نظامی زمینی بزرگ چشم‌پوشی کند.
جنگ اوکراین و عدم پایبندی به تحریم‌های غرب
امروزه تبعات دامنه‌دار و چند‌بعدی جنگ اوکراین در جهان، آن را مؤلفه‌ای مهم و تعیین‌کننده در گذار نظم بین‌الملل کرده است. از این رو دولت‌ها با بازیگری و ایفای نقش در آن می‌توانند رتبه و جایگاه خاصی را، هم در حال حاضر و هم در آینده برای خود ترسیم کنند. ترکیه نیز با فهم این موضوع همراه با دکترین دوپهلو و ویژه خود به مسأله ورود پیدا کرد. حال با پیروزی اردوغان پیش‌بینی می‌شود روسیه در میان شرکای اقتصادی ترکیه همچنان در رتبه اول باقی بماند، زیرا آنکارا به دنبال بهبود اقتصاد و تأمین منابع مورد نیاز خود است. پیام اردوغان در کارزار انتخاباتی این بود که روابط ترکیه با روسیه کمتر از روابط با ایالات‌متحده نیست. این سخن در وهله اول این مفهوم را می‌رساند که آنکارا قائل به ایجاد تحریم‌های جدید تجاری بلوک غرب بر ضد روسیه نیست و همچنان با روند تسریع آن مخالف است. این در صورتی است که حتی در اجلاس اخیر جی7 بر این امر تأکید شد که کشورهای ثالث -که به دنبال محلی برای دور زدن تحریم می‌گردند- مورد تحریم‌های ثانویه امریکا قرار می‌گیرند. دوم اینکه این سخن این سیگنال را به مسکو فرستاد که آنکارا همچنان پیشتاز همراهی با روسیه خواهد بود. بنابراین جای تعجب نیست که ولادیمیر پوتین، رئیس‌جمهور روسیه به سرعت پیروزی اردوغان را تبریک گفت، اما در سوی مقابل، آنکارا در رفتاری متناقض، تجهیزات و تسلیحات نظامی به کی‌یف ارسال می‌کند. بنابراین می‌توان گفت نقشه دفاعی ترکیه برهمین منوال تداوم خواهد یافت و رفتار دوپهلویی که آنکارا آن را ضامن منافع خود می‌داند، تغییر نخواهد کرد.
در مسأله ناتو نیز ترکیه به‌رغم سرسختی برای الحاق فنلاند به ناتو، به آن رأی مثبت داد. برخی صاحبنظران با اتکا به این موضوع و اعمال قانون جدید ضد تروریسم سوئد، پیش‌بینی می‌کنند سوئد نیز در آینده نزدیک به ناتو بپیوندد، اما باید این نکته را در نظر داشت که اردوغان نگاه بسیار محتاطانه‌ای نسبت به گسترش ناتو بویژه در غرب آسیا دارد؛ برخلاف اقبالی که به چین دارد و انتظار می‌رود پیروزی وی فصل جدیدی از همکاری‌های کشورش با چین باشد که بی‌شک با مانع‌‌تراشی‌های امریکا همراه خواهد شد. به طور کلی با پیروزی اردوغان، رویکرد سیاست خارجی ترکیه و قاعده بازی او بعد از دو دهه بنیانگذاری در عرصه‌های دیگر بین‌الملل همچون قفقاز دچار تحول خاصی نخواهد شد و روندهای قبلی مستمر خواهد بود، چراکه حمایت دوباره مردمی به منظور تأیید روندهای قبلی بوده، همچنین چهره‌ای قوی‌تر از قبل را در عرصه بین‌الملل برای او به ارمغان آورده است که موجب مصمم بودن آن خواهد شد، اما در مورد مسائل منطقه‌ای این انتظار می‌رود که رویکرد او به سمت قاعده جدید کشورهای منطقه کانالیزه خواهد شد.
