شهلا منصوریه
خبرنگار

حدود نیم قرن از زمانی که جیران (آهوی) مغان، در خارج از مناطق حفاظت شده ناپدید شد، می‌گذرد. گونه وحشی زیبایی که به دلایل مختلف از جمله شکار بی‌رویه، گرفتار زخم‌های بی‌تدبیری و مدیریت ناصحیح شده بود. سال 1389 که چند رأس آهو برای تکثیر از زنجان به پارس‌آباد ارسال شد، کمتر کسی فکر می‌کرد این طرح موفق شود اما با گذشت 13 سال تعداد آنها به 19 رأس رسیده است. 7 رأس آهوی ماده و 12 رأس آهوی نر. طرحی که به گفته حسن قاسم‌پور، مدیرکل محیط‌زیست استان اردبیل، جزو سه طرح برتر احیای حیات‌وحش در کشور است.
دشت‌های زیبا و فراخ مغان در شمال استان اردبیل از دیرباز سکونتگاه اصلی آهوی ایرانی بوده است. از سال 1390 محیط‌زیست استان اردبیل تلاش کرد با رهاسازی چندین رأس از این گونه در دشت مغان، طرح احیای این گونه را اجرا کند؛ طرحی که موفق بود و موفقیت آن را در گرو همکاری مردم محلی می‌دانند؛ آنگونه که مدیرکل حفاظت محیط‌زیست استان اردبیل می‌گوید:در سال‌های دهه 1350 طبق سرشماری صورت گرفته، از ۲۵۰ رأس آهو در سال 1351، به 6 رأس آهو در سال 1358 در دشت مغان رسیدیم. داستان به سال 1359 که رسید، هیچ آهویی در این سال ردیابی نشد.
همین موضوع باعث شد آهو در لیست گونه‌های منقرض شده استان اردبیل قرار بگیرد. در سال 1389 که مغان به‌عنوان منطقه حفاظت شده ثبت شد، اداره کل حفاظت محیط‌زیست استان محدوده‌ای 40 کیلومتری در حوزه شهرستان‌های پارس‌آباد، اصلاندوز و بیله‌سوار را فنس‌کشی کرد تا با انتقال تعدادی آهو از دشت سهرین استان زنجان به قشلاق علملو مغان، درصدد معرفی و احیای مجدد این گونه به زیستگاه طبیعی باشد. حسن قاسم‌پور به «ایران» می‌گوید:در تیرماه ۱۴۰۱ تعداد ۱۹ رأس آهو در زیستگاه‌های طبیعی خود رهاسازی شد و طی یک ماه تا ۴۰ روز آینده، ۳۰ رأس دیگر به جمعیت آن اضافه خواهد شد.
طرح احیای آهوی مغان که جزو سه طرح برتر احیای حیات‌وحش در کشور انتخاب شد، از نظر قاسم‌پور یکی از مطالبات اساسی و دیرین منطقه مغان بود. او موفقیت در این طرح را در گرو مشارکت اهالی با فرهنگ مغان و همکاری مستمر با محیطبانان منطقه حفاظت شده می‌داند.
به گفته این مسئول، تکثیر نیمه‌طبیعی گونه بومی و سازگار با طبیعت منطقه، رهاسازی و معرفی مجدد آن با فراهم شدن شرایط اکولوژیک و توان ماندگاری در طبیعت مغان، افزایش جمعیت آهو و توسعه اکوتوریسم و جذب گردشگر از هدف‌های این طرح است.
آنگونه که مدیرکل محیط‌زیست استان اردبیل می‌گوید:احتمالاً زیستگاه مشترکی بین کشور ما و کشور آذربایجان وجود داشته و زیستگاه کاملی بوده، به همین جهت احتمال تردد آهوان و دیگر وحوش بین این دو کشور وجود داشته است.

 اصلاح راه به خطا رفته
حالا می‌توان گفت راه به خطا رفته بشر در تهدید این وحشی زیبا، اصلاح شده و آهوی مغان توانسته است بار دیگر به آغوش مادر طبیعت بازگردد. رئیس اداره حفاظت محیط‌زیست شهرستان پارس‌آباد با بیان این مطلب به «ایران» می‌گوید: با توجه به موفقیت‌آمیز بودن طرح، بزودی 30 رأس آهوی دیگر نیز از زنجان به این سایت منتقل می‌شود. شاهین جهانگیرزاده همچنین خبر خوش دیگری هم می‌دهد: تا چند وقت دیگر که زمان زایمان آهوهای ماده است، قطعاً جمعیت‌شان اضافه خواهد شد، اما نباید عوامل و تعارضات زیست‌محیطی و طبیعی را نادیده گرفت.
جهانگیرزاده می‌گوید: اوایل رهاسازی، پیدا کردن آهوها برای او و دیگر محیطبانان مشکل بود اما کم‌کم با پشتکار و رصدهای شبانه‌روزی توانستند به روتین برسند و اکنون آن سختی‌ها و تلاش‌های شبانه‌روزی به نتیجه خیلی خوبی رسیده است.
او می‌گوید: بزرگان‌مان از گله‌های زیاد آهو در این دشت یاد می‌کنند که بعدها به دلیل علاقه زیاد به آهو کم‌کم در ادبیات، اشعار و موسیقی فولکلور هم جایگاه خاصی پیدا می‌کند. ترانه محلی و معروف «مغانا جیران» توسط «عاشیق‌ها» هنوز در مجالس عروسی شهرستان‌های مغان و دیگر مناطق ‌آذری نشین اجرا می‌شود.
حالا آهوها آزادانه در منطقه حفاظت شده مغان جولان می‌دهند، اما وقتی احساس خطر کنند رم کرده و حتی سرعتشان به 80 کیلومتر در ساعت هم می‌رسد. این مسئول با بیان اینکه برنامه‌ریزی‌ها طوری بود که خوی وحشی‌گری آهوها حفظ شود، می‌گوید: زمانی که نوزاد آهویی در حال تولد بود با اینکه بسیار ذوق دیدن بره آهو را داشتیم اما هرگز نزدیک نشدیم و فاصله را مراعات کردیم تا اهلی و رام نشوند.

گونه شاخص مغان
آهوی مغان، گونه شاخص و منحصر‌به‌فرد این منطقه است. علاوه بر آن پرندگانی همچون قرقاول و دراج هم از دیگر گونه‌های بومی این شهرستان در منطقه جغرافیایی و نوار مرزی حاشیه رود ارس محسوب می‌شوند. به گفته این مسئول، تاکنون گزارش یا مشاهداتی مبنی بر شکار و صید غیرمجاز و تلفات از این گونه نداشتیم.
جهانگیرزاده می‌گوید: گرگ، پلنگ، یوز، کاراکال و سیاه‌گوش جزو تهدیدات آهو به شمار می‌روند. علاوه بر آن روباه و عقاب نیز برای بره آهو تهدید محسوب می‌شوند. آنها هرگز به گله گوسفندان نزدیک نمی‌شوند و تاکنون گزارش  یا مشاهداتی از حمله سگ‌های گله نداشتیم.
او ادامه می‌دهد: ما و همکارانمان به صورت شبانه‌روزی و با دلسوزی کامل از آهوها محافظت می‌کنیم و نسبت به آنها احساس مسئولیت داریم، زیرا آنها را جزئی از زندگی خودمان می‌دانیم. به لحاظ امکانات نیز تجهیزات موتوری، خودرویی و انواع دوربین در اختیار داریم و کمبودی در این زمینه نداریم.
جهانگیرزاده درباره مشارکت جوامع محلی بخصوص عشایر می‌گوید: موفقیت و ماندگاری این طرح با مشارکت اهالی با فرهنگ مغان صورت خواهد گرفت. آنها بسیار مشتاق هستند و به‌عنوان همیار محیط‌زیست با ما همکاری می‌کنند. حتی جوانان امروز که خاطره‌ای از گذشته ندارند، تعلق خاطرشان نسبت به این گونه مشهود است. چندی پیش شبانی عکسی برای من فرستاد و نوشت که «آهوهای شما را دیدم.» داخل عکس ارسالی او، سه گوسفند بود که به آهوها نگاه می‌کردند. این ذوق همکاری و مشارکت آنان در امر حفاظت، بسیار لذتبخش است.

بــــرش

موفقیت و ماندگاری این طرح با مشارکت اهالی با فرهنگ مغان صورت خواهد گرفت. آنها بسیار مشتاق هستند و به‌عنوان همیار محیط‌زیست با ما همکاری می‌کنند