در اثر سمپاشی ملخ‌های مراکشی توسط کشاورزان
روباه خجالتی می‌میرد
بیتا میرعظیمی
خبرنگار
در میان دشت‌ها و مراتع شمالی استان گلستان از غرب گنبد گرفته تا شمال آق قلا و شمال گمیشان، روباه کوچکی زندگی می‌کند که به واسطه محدوده پراکنش‌اش به «روباه ترکمنی» شناخته می‌شود. روباهی که جثه‌ای کوچکتر و دست و پایی بلندتر از روباه قرمز داشته و مشخصه اصلی‌اش دم نسبتاً کوتاهش است. این روباه خجالتی که به آن روباه «سردم سیاه» یا «کرساک» نیز گفته می‌شود، سال‌هاست که خانه و کاشانه‌اش را در دشت‌های سرسبز و چشم نواز ترکمن صحرا بنا نهاده و این منطقه را به عنوان تنها زیستگاه امن خود در ایران برگزیده است. البته چند سالی است که تمام زیستگاه‌های روباه ترکمنی به زمین‌های کشاورزی، دامداری، کارگاه تولیدی و یا کارخانه تبدیل شده و این حیوان دیگر جایی برای زیستن ندارد!
جاده کشی‌ها هم بس نبود حالا جای جای این دشت وسیع، پر شده از آغل‌هایی که در آن سگ‌های گله نگهداری می‌شود. سگ‌هایی که بی‌محابا به روباه‌های ترکمنی حمله کرده و در کسری از ثانیه جانشان را می‌گیرند. مشکل به همینجا ختم نمی‌شود؛ این روباه خجالتی که به دلیل تغذیه ملخ‌های مراکشی نقش مؤثری در اکوسیستم طبیعت بازی می‌کند، چند سالی است که نفسش از دود و آلودگی‌های کارخانه‌های بزرگ و کوچک این دشت وسیع به شماره افتاده است. اگرچه آماری دقیق از تعداد روباه‌های ترکمنی در این دشت پهناور وجود ندارد اما به گفته برخی از کارشناسان و فعالان محیط زیست، شاید جمعیت آن از انگشتان یک دست نیز کمتر باشد!
برای گرفتن اطلاعاتی دقیق با اداره حفاظت‌محیط زیست استان گلستان تماس گرفتیم اما بنا به دلایلی که گفته نشد از پاسخ به «ایران» خودداری کردند! این در حالی است که پیشتر «محمود شکیبا» رئیس اداره حیات وحش اداره کل حفاظت‌محیط زیست استان گلستان، به مهر گفته بود که یکی از علل مرگ و میر روباه ترکمنی، سمپاشی ملخ‌های مراکشی توسط کشاورزان است. یکی از فعالان محیط استان گلستان که نخواست نامش فاش شود به «ایران» می‌گوید: ما بارها و بارها هشدار داده‌ایم که در خاص‌ترین زیستگاه روباه ترکمنی، ملخ‌ها را سمپاشی نکنند؛ چرا که همین حشرات آلوده را در نهایت روباه‌ها خورده و سپس می‌میرند. اما مگر کسی گوشش بدهکار است!
جالب اینجاست که طبق گفته شکیبا، دستگاه‌های نظارتی توجه اندکی به حیات وحش استان گلستان داشته و تاکنون کار مطالعاتی و تخصصی در تنها زیستگاه روباه ترکمن در ایران انجام نشده است تا مطابق آن راهکاری اصولی نیز برای نجات این حیوان خجالتی ارائه شود! طبق گفته رئیس اداره حیات وحش اداره کل حفاظت محیط زیست استان گلستان، در صورت ادامه این وضعیت، در آینده‌ای نزدیک دیگر نشانی از گونه در معرض خطر انقراض روباه ترکمن در شمال استان گلستان، مشاهده نخواهد شد!
آمار دقیقی وجود ندارد!
«علی خانی» کارشناس و پژوهشگر محیط زیست با اشاره به اینکه آمار دقیقی از جمعیت گونه‌های جانوری از جمله روباه ترکمنی در کشور وجود ندارد، به «ایران» می‌گوید: روباه ترکمنی یکی از ۴ گونه روباه‌های ایران و کمیاب‌ترین گوشتخواران ایران محسوب می‌شود که گونه‌ای شبگرد بوده و به صورت انفرادی زندگی می‌کند. جمعیت و محدوده پراکنش این گونه بدرستی مشخص نیست. به نظر می‌رسد محدوده پراکنش روباه ترکمنی وسیع‌تر از محدوده‌ای باشد که در منابع آمده است. در هر صورت به دلیل عدم وجود اطلاعات دقیق و پژوهش‌های کافی، مشاهدات موجود مورد استناد قرار گرفته و مطابق آن محدوده زیستگاه روباه ترکمنی، دشت ترکمن صحرا معرفی می‌شود.
او می‌گوید: در رابطه با رده‌بندی حفاظتی، روباه ترکمن یک گونه در معرض خطر انقراض جهانی محسوب نمی‌شود. البته پراکنش محدود این گونه و در وسعتی کم در شمال استان گلستان، می‌تواند عاملی برای تهدید این گونه محسوب شود. به همین دلیل باید حفاظت از زیستگاه‌های محدود صورت گیرد تا خطر انقراض، بقای آنها را تهدید نکند.
«علی خانی» با اشاره به چندین سفری که در خصوص روباه ترکمنی به استان گلستان داشته است می‌گوید: تخریب زیستگاه‌ها، توسعه صنعت و حضور سگ‌های گله و شکار به‌خاطر پوست، مهم‌ترین عوامل تهدیدکننده بقای روباه ترکمنی به شمار می‌رود. این کارشناس محیط‌زیست یافتن راه‌های مؤثر برای حفاظت روباه ترکمنی از خطر انقراض را مستلزم انجام مطالعات و تحقیقات جامع و کامل از تعداد جمعیت و شناخت محدوده پراکنش آن دانسته و می‌گوید: آموزش و فرهنگ‌سازی کشاورزان و دامداران می‌تواند نقش مهمی در حفاظت از روباه ترکمنی داشته باشد.
فرهنگ‌سازی برای بقا
در همین حال «رمضانعلی قائمی» پژوهشگر محیط زیست نیز با اشاره به فقدان آمار دقیقی از تعداد روباه ترکمن در استان گلستان به «ایران» می‌گوید: این‌گونه همانند گونه‌های نظیر کل و بُز یا آهوان به صورت گله‌ای زندگی نمی‌کند تا آمار دقیقی نیز از آنها گرفته شود. این در حالی است که آمارگیری نیازمند صرف وقت و هزینه زیادی نیز است. باید با توجه به آثار و علایم روی زمین و مشاهدات مستقیم، آماری نسبی از این گونه بدست آمده و بر اساس آن برنامه‌ریزی‌های مدیریتی انجام شود. باید تأکید کرد که در دست نداشتن آماری دقیق از تعداد روباه ترکمن به منزله قرارگیری این گونه در معرض خطر انقراض نیست.
به گفته قائمی، روباه ترکمنی همانند دیگر گونه‌های گوشتخوار به دلیل قرارگیری در بالای هرم غذایی و کنترل دیگر جوندگان، نقش مهمی را در اکوسیستم طبیعت ایفا می‌کند. این گونه با تغذیه از ملخ‌های مراکشی کمک شایانی به طبیعت می‌کند. از طرفی دیگر وجود روباه ترکمن یا گوشتخوار دیگری در منطقه، حکایت از زندگی علفخواران و دیگر گونه‌ها داشته و وجود آنها ما را از وضعیت طبیعت مطلع می‌کند. به همین دلیل نیز نگهداری و حفاظت از روباه ترکمن امری ضروری است.
این پژوهشگر محیط زیست می‌افزاید: برای حفاظت صحیح از روباه ترکمن می‌توان منطقه‌ای تحت عنوان حفاظت شده و یا تنوع حیات وحش برای تکثیر طبیعی این گونه در نظر گرفت. همچنین زیستگاه کلیدی روباه ترکمن را شناسایی کرده و محل زادآوری و تولیدمثل آن را تحت حفاظت قرار داد. فرهنگ‌سازی در میان جوامع محلی نیز می‌تواند نقش مؤثری در حفظ و بقای جمعیت روباه ترکمن در خاص‌ترین زیستگاهش واقع دشت‌ها و مراتع شمالی استان گلستان ایفا کند.
بــــرش
طبق گفته «سیاوش روشنیان» یکی از فعالان محیط زیست استان گلستان به «ایران»، برای نخستین‌بار تعدادی از روباه‌های ترکمنی توسط یک جانورشناس در سال ۱۹۴۵ میلادی در منطقه گمیشان استان گلستان مشاهده شد. پس از گذشت ۶۵ سال یعنی سال ۱۳۸۹، کشف یک جسد از روباه ترکمنی در اطراف دشت اینچه برون در محدوده ۳۵ کیلومتری آق‌قلا گزارش شد. پس از آن تلاش‌ها برای احیای این گونه را در صدر برنامه‌های خود قرار داده و با سرکشی و رصد مداوم محدوده زیستگاه، توزیع غذا میان سگ‌های گله به منظور عدم شکار روباه‌ها و روشنگری مردم بومی نسبت به اهمیت وجود این پستاندار در اکوسیستم منطقه، جمعیت این گونه تا سال ۹۶ به ۱۹ قلاده رسید. در آخرین رصد زیستگاه این گونه، فقط یک جفت روباه ترکمنی را در دشت اینچه برون مشاهد کردم که پس از زایمان دیگر خبری از آنها نشد!