حسین فاطمی
خبرنگار

بالاخره تلاش‌ها و تحرکات ریاض برای بازگرداندن سوریه به اتحادیه عرب نتیجه داد و پس از نشست فوق‌العاده ماه مه با حضور وزرای خارجه این اتحادیه (عرب) برای رفع تعلیق عضویت دمشق، بشار اسد وارد عربستان سعودی شد. در همین رابطه روز گذشته نیز محمد بن‌سلمان ولیعهد عربستان، در سخنانی ابراز امیدواری کرد، بازگشت سوریه به اتحادیه عرب موجب امنیت این کشور شود.
به گزارش الجزیره، حضور بشار اسد در جده برای شرکت در سی و دومین نشست سران اتحادیه عرب با استقبال بسیاری از سوی سیاستمداران حاضر در این شهر همراه شد. بنا بر این گزارش، محمد بن‌سلمان به عنوان میزبان این نشست، خرسندی خود را از حضور اسد در این شهر اعلام و تأکید کرد: «امیدواریم که بازگشت سوریه به اتحادیه عرب در حمایت از امنیت سوریه نقش داشته باشد و به پایان بحران این کشور منجر شود. ما هرگز اجازه نمی‌دهیم منطقه به میدانی برای نزاع و جنگ تبدیل شود. این همه سال نزاع و درگیری که ملت‌های ما از آن رنج بردند برای ما کافی است. ما تلاش خود را برای کمک به طرف‌های یمنی برای حل بحران در این کشور افزایش می‌دهیم.» وی همچنین به مسأله فلسطین هم اشاره کرد و آن را در رأس اولویت‌های کشور خود دانست. ولیعهد عربستان همچنین خود را ملزم به تلاش برای حل بحران‌های اوکراین و سودان کرد.
در این نشست بشار اسد نیز با اشاره به اینکه خواهان توسعه و بازنگری در منشور اتحادیه عرب و اساسنامه آن است تا با ملزومات زمانه همخوانی داشته باشد، تأکید کرد: «آشتی‌های حاصله یک فرصت تاریخی برای ساماندهی مجدد امور ما بدون مداخله خارجی است. او گفت: «جهانیان باید مسائل داخلی را به دست ملت‌ها بگذارند و ما باید با مداخله‌های خارجی مخالفت کنیم. فعالیت مشترک عربی نیازمند یک سیاست یکپارچه و مکانیزم‌های شفاف است.»
اسد همچنین گفت: «ما باید به دنبال عناوین بزرگی بگردیم که آینده ما را تهدید کرده و بحران‌های ما را ایجاد می‌کند تا غرق نشویم و نسل‌های آینده‌ را با پرداختن به معلول‌ها و نه علت‌ها غرق کنیم. عناوین، بسیار هستند که کلمات گنجایش آن را ندارند و اجلاس‌های سران برای آنها کافی نیستند، این عناوین با جنایات رژیم صهیونیستی مطرود از سوی اعراب، علیه ملت مقاوم فلسطین آغاز نمی‌شود و به تهدید عثمانی ختم نمی‌شود و از چالش توسعه به عنوان اولویت اصلی جوامع در حال توسعه ما جدا نیست. اینجا نقش اتحادیه عرب برای بررسی مسائل مختلف و رسیدگی به آن مشروط به آنکه ساختار فعالیت این نهاد توسعه یابد، مطرح می‌شود.»
وی تأکید کرد: «ما امروز با فرصتی برای تغییر وضعیت بین‌المللی که در دنیای چندقطبی ظاهر می‌شود، مواجه هستیم، یک فرصت تاریخی برای ساماندهی مجدد امور ما وجود دارد. با همگرایی عربی –عربی و حرکت به سمت مرحله‌ای جدید از همکاری مشترک؛ امید در حال افزایش است.»
در همین حال احمد ابوالغیط، دبیرکل اتحادیه عرب نیز با اشاره به اینکه منطقه در یکی از خطرناک‌ترین مرحله‌های خود در جهان معاصر است، تأکید کرد: «از حضور بشار اسد، رئیس‌جمهور سوریه در این نشست و همچنین از توافق عربستان و ایران استقبال می‌کنیم.» ایمن بن عبدالرحمن، نخست‌وزیر الجزایر هم با ابراز خوشحالی از بازگشت سوریه به اتحادیه عرب تأکید کرد: «ما از این مسأله استقبال می‌کنیم.»
پیش از این نشست نیز احمد ابوالغیط، دبیرکل اتحادیه عرب روز پنجشنبه در مصاحبه با العربیه ضمن تأکید بر اینکه بازگشت سوریه به اتحادیه به معنای از سرگیری روابط میان این کشور و همه کشورهای عربی نیست، گفته بود: «اجلاس سران جده شاهد بازگشت عضویت کامل سوریه در این اتحادیه است. این موضوع به معنای دستیابی به راهکار برای مشکل سوریه نیست بلکه سوریه پذیرفته است که بازگشتش به اتحادیه عرب بخشی از راهکار باشد.» دبیرکل اتحادیه عرب درباره دلایل بازگشت سوریه تأکید داشت: «رخدادهای جهانی به تصمیم درباره بازگشت سوریه به اتحادیه عرب سرعت بخشید. روابط اتحادیه عرب با سوریه طی سال‌های گذشته متوقف نشد و این اتحادیه ورود کمک‌های پزشکی به سوریه در چند بحران‌ بهداشتی را تسهیل کرد.»
در مقابل این گفته‌های ابوالغیط، حسام زکی، معاون دبیر‌کل اتحادیه عرب درباره شرکت سوریه در نشست‌های مقدماتی این اتحادیه گفت: «ما در سخنرانی دبیر‌کل اتحادیه عرب، مراتب خشنودی خود را از مشارکت سوریه در این نشست و تحولات مثبت جاری در منطقه اعلام کردیم. همه شرکت‌کنندگان خوشحالی خود را از این بابت اعلام کردند. این اتفاق، آغازگر مرحله جدیدی از اوضاع جهان عرب است و فواید آن به همه جوامع می‌رسد.»
 
 واکنش‌های غربی به سفر اسد
سفر بشار اسد به عربستان جدا از شرکت‌کنندگان در نشست اتحادیه عرب که از بازگشت سوریه به این اتحادیه استقبال می‌کردند، آن قدر برای امریکایی‌ها جدی بود که نسبت به آن واکنش نشان دادند. وزارت خارجه امریکا روز پنجشبه در بیانیه‌ای که از ناراحتی این کشور از این تحول دیپلماتیک خبر می‌دهد، اعلام کرد، ما معتقدیم نباید به سوریه حق بازگشت به اتحادیه عرب داده شود. در ادامه این بیانیه ذکر شده که واشنگتن از این اقدام متحدانش حمایت نخواهد کرد. ایالات متحده با بیان اینکه از هرگونه عادی‌سازی روابط با «رژیم اسد» حمایت نمی‌کند و کما اینکه از اقدام متحدانش در این راستا نیز حمایت نخواهد کرد، عنوان داشت: «ما نه‌تنها با بشار اسد عادی‌سازی روابط نخواهیم داشت، بلکه تحریم‌ها به صورت کامل بر سوریه باقی خواهد ماند.»
آنالنا بربوک، وزیر خارجه آلمان هم روز چهارشنبه در دیدار با محمد بن عبد‌الرحمن آل ثانی، نخست‌وزیر و وزیر خارجه قطر در دوحه ضمن مخالفت با روند عادی‌سازی روابط کشورهای عربی با سوریه، خواستار توقف این روند بدون برداشتن گام‌های ضروری به نفع ملت سوریه شد و بر ضرورت حرکت گام‌به‌گام در این مسیر تأکید کرد.
 
اهمیت سفر اسد به عربستان
بی‌شک سفر بشار اسد به عربستان و شرکت او در نشست سران اتحادیه عرب، مهم‌ترین اتفاق و به نوعی نقطه عطف در عادی‌سازی روابط دمشق با جهان عرب و خروج سوریه از انزوای منطقه‌ای و جهانی خواهد بود. این نکته را نمی‌توان نادیده گرفت که موتور اصلی بازگشت سوریه به اتحادیه عرب و عادی‌سازی روابط دمشق با کشورهای جهان عرب به توافق سه‌جانبه پکن و احیای روابط ایران و عربستان سعودی بازمی‌گردد که باعث شد ریاض تلاش جدی با هدف عادی‌سازی روابط با سوریه را در اتحادیه عرب انجام دهد که نهایتاً، عربستان را به این نتیجه مدنظر خود رساند. چرا که بازگشت روابط سوریه با عربستان، در راستای تغییر کلی در روند روابط فی‌مابین منطقه‌ای صورت گرفته است؛ روندی که با نزدیکی ایران و عربستان برای پایان اختلافات آغاز شد.
هرچند در این میان کشورهایی نظیر مصر، یمن، مراکش، اردن، کویت و به‌خصوص قطر در خصوص بازگشت سوریه به اتحادیه عرب مخالفت و پیش‌شرط‌های خود را دارند، اما نهایتاً وزن کشورهای موافق باعث شده است که سوریه به عادی‌سازی روابط نائل شود. با در نظر گرفتن این نکته اگر چه بازگشت روابط عربستان و سوریه، منافع مهمی را برای دو کشور دارد، اما در مقابل این روابط با موانع و چالش‌های بسیاری مواجه است. با این حال دو طرف (ریاض و دمشق) از طریق ازسرگیری روابط فی‌مابین به تحقق شماری از اهداف در سطح داخلی و خارجی امید دارند.
لذا عربستان به دنبال از بین بردن همه مشکلات و موانع دیپلماتیک در تعامل با اختلافات در چهارچوب تلاش‌هایش برای رهبری جهان عرب است. همچنین عربستان سعی می‌کند به امریکا در سایه تحولاتی که توازن روابط بین‌المللی شاهد آن بوده و متنوع‌سازی گزینه‌هایش در مدیریت توازن در منطقه در راستای خدمت به منافع استراتژیک خود فشار وارد کند و از طرفی دیگر ریاض در سایه این توازن‌سازی به موازات کاهش هزینه‌های سیاسی، دیپلماتیک، امنیتی، نظامی و دفاعی خود در منطقه در تلاش است از برگه عادی‌سازی روابط با سوریه در مناسبات خود با جهان غرب به محوریت امریکا نیز استفاده کند.
در مقابل سوریه تلاش دارد که به موازات کاهش انزوای بین‌المللی خود، بازگشت به اتحادیه عرب منجر به ارتقای جایگاه، وزن و نفوذ دیپلماتیک دمشق در میان کشورهای عربی شود. در سوی دیگر، سوریه از نزدیکی با کشورهای عربی و عربستان، درصدد تحکیم مشروعیت نظام داخلی خود و تقویت راه‌های توسعه سیاسی - اجتماعی است. اما در این میان به باور بسیاری از ناظران و تحلیلگران، مهم‌ترین هدف دمشق از عادی‌سازی روابط با جهان عرب به اهداف اقتصادی در جهت بازسازی سوریه باز می‌گردد. از این منظر سوریه به دنبال بهبود اقتصاد خود از طریق کسب حمایت کشورهای عربی و افزایش تبادل تجاری و جذب سرمایه‌گذاری خارجی و شرکت‌های بازسازی است.
در این بین تحریم‌های امریکا علیه سوریه نیز از بارزترین موانع برای این هدف دمشق محسوب می‌شود. ضمن اینکه این تحریم‌ها می‌تواند یک مانع در برابر پیشرفت روابط بین ریاض و دمشق به‌خصوص در زمینه‌های اقتصادی و تجاری تلقی شود، به گونه‌ای که قانون سزار ایالات متحده امریکا، هر دولت، شرکت یا فرد را که با دولت سوریه در 4 بخش حیاتی از جمله انرژی، هواپیمایی، حواله‌های مالی و بانکی و ساخت‌وساز و مهندسی همکاری داشته باشد، تحریم می‌کند.
در این میان یکی از نکات مهمی که به عنوان هدف سوریه از سفر بشار اسد به عربستان سعودی و شرکت در نشست سران اتحادیه عرب می‌توان به آن اشاره کرد، ناظر به تقویت وزن و توان چانه‌زنی دیپلماتیک دمشق در دیگر پرونده‌های منطقه‌ای است که یکی از مهم‌ترین آنها عادی‌سازی روابط با ترکیه است. در محور چهارگانه دمشق، مسکو، تهران و آنکارا سعی بر این شده است که روابط اردوغان - اسد نیز به مرحله عادی‌سازی برسد. با این حال سوریه روی دو پیش‌شرط خود یعنی خروج نیروهای نظامی ترکیه از خاک سوریه و همچنین قطع کامل حمایت از گروه‌های تروریستی تأکید دارد که با مخالفت آنکارا مواجه شده است. در نتیجه اگر سوریه بتواند از طریق بازگشت به اتحادیه عرب، وزن و توان چانه‌زنی دیپلماتیک خود را بازیابد، خواهد توانست از جایگاه برتری در مقابل ترکیه دست به موضعگیری بزند.
لازم به ذکر است، سفر بشار اسد، رئیس‌جمهور سوریه به عربستان به دعوت «سلمان بن ‌عبدالعزیز» شاه سعودی، در حال انجام شد که پیش‌تر، فیصل بن فرحان، وزیر خارجه عربستان طی ماه گذشته به سوریه رفت و با بشار اسد دیدار کرد. بعد از این سفر، همتای سوری او نیز به عربستان رفت. مشارکت اسد در این نشست برای نخستین بار پس از بیش از یک دهه جنگ، تحریم و انزوای سوریه صورت می‌گیرد.