تفاوت‌های ناشر خصوصی و ناشر دولتی
سلیقه در تولیدات نشر از شکل‌گیری ایده و محتوای کتاب تا حتی طراحی و نوع چاپ آن تأثیر می‌گذارد
حاتم ابتسام
پژوهشگر
حوزه نشر
وجه تمایز ناشر خصوصی کتاب با ناشر دولتی فقط به مالکیت خصوصی آن نیست. از انگیزه تا روش و منش ویژگی‌هایی است که نشر را خصوصی و خاص میکند. نشر خصوصی معمولاً تحت تأثیر سلیقه یک آدم یا یک گروه است. نشرهای خصوصی سوای انگیز‌ه‌های مالی عموماً برای مسائل و علایق شخصی و برطرف‌سازی و ارضای آن شکل میگیرند. ناشر خصوصی در تولید کتاب نگاهی سلیقه‌ای دارد.
در عوض ناشران دولتی نگاهی تأمینی دارند و متأثر از سیاست‌های دولت و حاکمیت و با هدف تأمین و نشر کتاب‌هایی در حوزه فرهنگ و علم فعالیت می‌کنند. عموماً برای این ناشران منفعت مالی، جایگاه پررنگی ندارد و حتی با توزیع کتاب‌های رایگان و یارانه‌ای به قدرت‌گرفتن مراکزی همچون مدارس و مؤسسات آموزشی کمک می‌کنند.
اما مهم‌ترین تفاوت نشر خصوصی و نشر دولتی در سلیقه و فردیت ناشر است. سلیقه را برگرفته از عقیده‌ها، گرایش‌ها، علایق و ذائقه فردی می‌دانند که در مسائل مختلفی از زندگی فرهنگی و اجتماعی بروز دارد. سلیقه شخصی عامل اثرگذاری در تولید محصولات فرهنگی، مانند کتاب است.
سلیقه در تولیدات نشر از شکل‌گیری ایده و محتوای کتاب تا حتی طراحی و نوع چاپ آن تأثیر می‌گذارد. خصوصی‌ها کمتر خود را دربند آیین‌نامه‌های محتوایی و ویرایشی و یونیفرم‌های طراحی و بسته‌بندی می‌دانند. نویسنده، ویراستار، صفحه‌آرا، طراح‌جلد اول سلیقه خود و سپس مخاطب را در نظر میگیرند و دست به کار می‌شوند. در انتشارات کتاب خصوصی، ممکن است برای جذب بازار هدف، محتوای کتاب به شکلی طراحی شود که با سلیقه مخاطبان همخوانی داشته باشد. اما در انتشارات کتاب دولتی از آنجا که هدف اصلی ترویج فرهنگ و ارائه اطلاعات علمی و ضروری به جامعه است، محتوا و ظاهر کتاب باید بخش عمده‌ای از سلایق و علایق را پوشش دهد؛ حتی گاهی در نشر دولتی کتاب‌هایی طراحی و تولید می‌شود که با سلیقه کمتر مخاطبی همخوانی دارد، اما به دلیل اهمیت موضوع و نیاز جامعه به آن، منتشر می‌شوند؛ اتفاقی که در نشر خصوصی تابو و خودزنی است.
ما سلیقه را از فرهنگ عمومی هم می‌‌گیریم. ناشر دولتی فردیتی ندارد و از بخش‌نامه‌ها و اسنادبالادستی و قواعد تحت نظارت دولتی تبعیت میکند. اما ناشر خصوصی امکان این بروز را دارد و اصلاً همین برگ برنده اوست در رقابت با ناشر دولتی. ناشر خصوصی با توجه به فرهنگ، محیط زیست و پیشینه تاریخی و ذائقه شخصی‌ای که در مرور زمان شکل گرفته، دست به تولید و نشر کتاب‌هایی می‌زند که خود ذائقه‌سازند و البته نشر خصوصی این ذائقه‌ها را بهتر درک میکند و توان به‌کارگرفتن سلیقه دیگران در کارش را دارد؛ چیزی که نشر دولتی از آن محروم است. این جمله را که «با ناشر دولتی نمی‌شود کار کرد» از همین زاویه بهتر فهمیده می‌شود؛ چون ناشران دولتی اساساً با سلیقه فردی میانه‌ای ندارند. البته انتشارات کتاب خصوصی با انتشارات کتاب دولتی در جنبه‌های دیگری هم تفاوت دارند:
هدف/ هدف اصلی انتشارات کتاب خصوصی به‌دست‌آوردن سود است و خیلی نادر است که کسی دلی و عاشقانه نشر بزند، اما حتماً در مسیر این سودآوری کارهایی میکند که به دلش نزدیک‌تر است و دلخواه و طبق میل اوست. هدف اصلی انتشارات کتاب دولتی کمک به فرهنگ عمومی و ارائه اطلاعات و دستاوردهای علمی دولتی است.
مخاطب/ نشر خصوصی نقطه‌زنی میکند و برای آدم‌های خاصی که می‌داند چه می‌پسندند کتاب درمی‌آورد. نشر دولتی پوششی عمل میکند و می‌کوشد عموم مردم را پوشش دهد. البته بسیار جای تأمل و تحلیل دارد که با همین مخاطب‌شناسی معمولاً ناشر خصوصی مخاطب بیشتری می‌یابد و ناشر دولتی به اسم عمومی خیلی هم مخاطب خاص ندارد. به هر‌حال در نگاه فنی محصول نشر دولتی همگانی است.
می‌شود گفت نیاز مخاطب ناشر خصوصی پذیرفته و مهم است و هویت دارد اما نیاز مخاطب ناشر دولتی را خود ناشر دولتی تشخیص می‌دهد.
محتوا/ انتشارات کتاب خصوصی بیشتر حول رمان، داستان، کتاب‌های تاریخ عمومی، دانستنی‌ها، جامعه‌شناسی عوامانه، هنرهای زیبا و ورزش و آشپزی می‌چرخند. ناشران دولتی برای پوشش موضوعاتی همچون فلسفه، علوم اجتماعی، تاریخ و جغرافیا، علوم پایه و... طراحی شده‌اند. در عمل برعکس این را زیاد می‌بینیم و دیده‌ایم.
قیمت/ کتاب‌هایی که نشر خصوصی تولید میکند بنا به دلایل زیادی گران‌تر از ناشران دولتی درمی‌آید. از محدودیت تعداد چاپ آن گرفته تا مواد به‌کاررفته در تولید کتاب تا نویسنده و طراح هنری آن. کتاب‌های دولتی با کمترین جزئیات و عمدتاً به دست حقوق‌بگیران منتشر می‌شوند و کاغذهای یارانه‌ای دارند. یارانه را نشر خصوصی هم می‌گیرد اما در نگاهی مقایسه‌ای سرتاپای نشر دولتی یارانه است.
توزیع/ ناشران خصوصی معمولاً شبکه توزیعی ندارند و در بهترین حالت با پخش‌کتاب‌های خصوصی قرارداد می‌بندند که همین هم بر قیمت تمام‌شده محصولشان می‌افزاید. ناشران خصوصی در توزیع و فروش چابک‌تر و خلاق‌تر عمل می‌کنند و در فروشگاه‌های زنجیره‌ای، مغازه‌ها، ایستگاه‌های مترو، نمایشگاه‌های محلی حضور پررنگ‌تری نسبت به ناشران دولتی دارند. استفاده از فروشگاه‌های مجازی در نشر خصوصی نیز بیشتر از نشر دولتی نمود دارد. ناشران دولتی که بخش مهمی از فروش‌شان سازمانی است، برنامه‌های فروش خاصی را پیگیری نمی‌کنند و فقط در نمایشگاه‌های بزرگ قوی ظاهر می‌شوند. شناخت و تشخیص این تفاوت‌ها و مختصات بیشتر روشن میکند که قوت‌ها و کاستی‌های هر کدام از این نشرها چیست. چه خصوصیاتی که ذاتی نشر خصوصی است ولی دولتی‌ها در آن دست برده‌اند و چه توانی که در نشر دولتی است و خصوصی‌ها دارند سودش را می‌برند. دانستن این مختصات به ناشران کمک میکند حدود و ثغور همدیگر را بشناسند و با تمرکز روی همین وجوه تمایزبخش، بازار و فرصت‌های یکدیگر را خراب نکنند. این وسط ناشران خصولتی هم بهتر شناخته و مشخص می‌شوند؛ مثلاً آفت‌ها، ضرورت‌ها، زرنگی‌ها و فوایدشان.
چه بسیار ناشران دولتی که با پول‌پاشی و خرج‌های کور سوژه‌ها و نویسنده‌هایی را هدر داده‌اند و چه بسیار ناشران خصوصی که مأموریت نشر دولتی را بر دوش خود گذاشته و از عهده کار هم برنیامده و کار را زائل کرده‌اند.