بیتا میرعظیمی
خبرنگار

چندی پیش یکی از کنشگران و پژوهشگران میراث فرهنگی و تاریخ ایرانی، تصاویری اندوه‌بار از برج خاموشی دوره ایلخانی کشور در تپه قلعه‌خلچان شهر تفرش برای «ایران» ارسال کرده و خواستار پیگیری این موضوع پراهمیت از سوی مسئولان میراث فرهنگی استان مرکزی شد. خانه‌ای چسبیده به برج که حکایت از دست‌اندازی به عرصه و حریم این بنای تاریخی دارد؛ همچنین زباله‌ها و پسماندهای رهاشده در درون و پیرامون محوطه، سکونت معتادان داخل دخمه و دیوارهایی فروریخته که حالا نیاز به مرمت و بهسازی دارند، اینها تنها بخشی از مشکلاتی است که در قاب دوربین این کنشگر ثبت شده و حالا در اختیار «ایران» قرار گرفته است. هرچند که معاونت میراث فرهنگی استان مرکزی اغلب مشکلات موجود در بازدید میدانی چند ماه پیش این کنشگر از برج خاموشی را تکذیب و در گفت‌و‌گو با «ایران» تنها فروریختن بخشی از باروها (برج) را تأیید کرده و قول مرمت و بهسازی دیواره‌های بیرونی آن را تا تابستان سال‌جاری می‌دهد.
طبق ادعای «سیاوش آریا»، کنشگر و پژوهشگر میراث فرهنگی و تاریخ ایرانی به «ایران»، دست‌اندازی‌های گسترده به عرصه و حریم برج خاموشی یا خاموشان (دخمه)، خواب مردگان را ناآرام کرده و آینده تاریکی را پیش روی یکی از ارزشمندترین یادمان‌های تاریخی کشور قرار داده است.
 
رهاسازی زباله‌ها و پسماند
این کنشگر، بدترین درد برج خاموشی یا دخمه تپه قلعه‌خلچان را دست‌اندازی‌های گسترده به عرصه و حریم آن دانسته و می‌گوید: در پشت برج خاموشی یک خانه درست به دیوار بنا چسبیده و به عرصه آن دست‌اندازی کرده است. این در حالی است که قانون و ضوابط عرصه و حریم روشن و شفاف و زیر پا گذاشتن آن، تخلفی آشکار بوده و جرم محسوب می‌شود. به همین دلیل نیز دولت باید به موضوع ورود کرده و ضمن آزادسازی حریم و عرصه، از ورود آسیب‌های بیشتر به آن جلوگیری کند.
آریا می‌گوید: در سمت چپ برج خاموشی و پشت باروی تپه قلعه‌خلچان، وضعیت بسیار اندوه‌بارتر است زیرا آلونکی (ساختمان) مملو از انبوه پسماندهای ساختمانی و آهن‌آلات و زباله‌های خانگی رها شده، به عرصه آن تجاوز کرده و آسیب‌های برگشت‌ناپذیری به یادگار نیاکانی وارد کرده است؛ انبوهی از زباله رهاشده درون محوطه و پیرامون بنا وجود دارد که صحنه‌ای زشت و زننده را بوجود آورده. این در حالی است که همزمان ولگردان و معتادان در بخش دخمه و دایره‌ای شکل محوطه، سکنی گزیده و زباله‌های خود را داخل آن رها کرده‌اند. همچنین بخشی از باروهای (برج) درون محوطه فروریخته و دیوارهای آن سست و بی‌دوام شده و نیازمند مرمت و بهسازی فوری است.
 
تدفین در فضای سرپوشیده
طبق گفته این پژوهشگر میراث فرهنگی و تاریخ ایرانی، تپه قلعه‌خلچان در محل به قلعه‌گبری و قلعه گنبدسرا نیز نامدار است. این دژ در گذشته جدای از بافت شهری قرار داشته و امروزه با توسعه افسارگسیخته شهر به آن متصل شده است. در مرکز این محوطه، کندمان دایره‌ای شکلی وجود دارد که بر پایه کاوش‌های باستان‌شناسی و شواهد به‌دست آمده از آن، از جمله تکه‌های سفال و استخوان، مشخص شده که این محوطه یک برج خاموش از سده‌های میانه دوره اسلامی (سده‌های ۵ تا ۸ قمری) است. برج خاموشی تپه قلعه‌خلچان بر خلاف دخمه‌های متأخرتر موجود در یزد، کرمان و ری، دارای سقف بوده است. بدان معناست که تدفین در یک فضای سرپوشیده انجام می‌شده و جسد، نه به وسیله لاشخوران بلکه به آرامی در درون فضای سقف‌دار تجزیه می‌شده‌است. به همین دلیل نیز برج خاموشی، یکی از مهم‌ترین و ارزشمندترین و یگانه‌ترین دخمه‌های کشور نام گرفته است.
طبق گفته سیاوش آریا، تپه قلعه‌خلچان از آن نظر اهمیت دارد که همواره در میان ایران‌شناسان، شناخت دقیق تدفین زرتشتیان در دوره اسلامی مورد بحث فراوان بوده و به غیر از نمونه‌های برج‌های خاموشی (دخمه) متأخر دوره قاجاریه در یزد، کرمان و ری، تنها برج خاموشی کشف‌شده از دوران میانه اسلامی در ایران محسوب می‌شود.
 
عدم تجاوز به عرصه و حریم
در همین حال «حسین محمودی» معاونت میراث فرهنگی استان مرکزی، هرگونه دست‌اندازی و تجاوز به عرصه و حریم برج خاموشی را تکذیب کرده و به «ایران» می‌گوید: خانه‌های اطراف تپه پیش از تصویب قوانین مصرح در خصوص عدم دخل و تصرف در عرصه و یا ساخت‌وساز در حریم، به صورت کاملاً قانونی به اشخاص واگذار شده و تملک آنها به اثبات رسیده است. او وجود خانه‌ای چسبیده به بنا را تأیید کرده اما می‌گوید هیچ‌گونه تجاوز و دست‌اندازی به عرصه یا حریم قلعه انجام نشده است. حتی اگر این اتفاق نیز افتاده باشد، مرجع صدور پروانه ساخت این خانه، شهرداری بوده و باید این ارگان پاسخگو باشد.
او وجود آلونکی مملو از زباله خانگی و پسماند در سمت چپ برج خاموشی و پشت باروی تپه را تکذیب کرده و می‌گوید: در داخل بنا هیچ آلونکی وجود نداشته و تنها یک تفاوت سطح وجود دارد که شاید زباله‌ها را در آن منطقه ریخته‌اند. البته تا چند وقت پیش که این‌گونه نبوده و الان هم حضور ذهن ندارم که در این منطقه زباله‌ای وجود داشته یا خیر. حتی به فرض وجود زباله و یا پسماندی خارج از بنا، باز باید شهرداری ورود کرده و آن را از منطقه خارج کند. این مقام مسئول، در عین حال سکونت ولگردان و معتادان داخل دخمه برج خاموشی را نیز تکذیب کرده و می‌گوید: در داخل دخمه اصلاً جایی برای سکونت وجود ندارد تا معتادان داخل آن بروند چون نه به شکل غیررسمی و نه دائمی جایی برای سکونت وجود ندارد.
 
مرمت دیواره‌های بیرونی
 آیا اخیراً از این بنا بازدیدی داشته‌اید که این‌گونه با اطمینان سکونت معتادان را انکار می‌کنید؟ او می‌گوید: ما هر چند ماه یکبار از این برج بازدید کرده و طی این مدت نیز چیزی از حضور این افراد، داخل دخمه مشاهده نکرده‌ایم. این برج در دارد و در آن نیز قفل است. در تمام این چند سال نیز نه گزارشی از مردم و نه نامه‌ای رسمی به دست ما رسیده است.
معاونت میراث فرهنگی استان مرکزی، سست شدن بخشی از باروهای (برج) درون محوطه را تأیید کرده و می‌گوید: 2 رویکرد درباره مرمت بناهای تاریخی وجود دارد؛ یا باید اصالت بنا حفظ شده و سازه‌ای جدید به آن افزوده نشود و یا مرمت انجام شده و بخشی از بناهای تاریخی که ریخته‌شده را بهسازی کنیم. به ما گفته شده که اصالت این بنا ارزشمند بوده و بهتر است به همین گونه حفظ شود تا مردم از اصالت ارزشمند آن آگاه شوند. به همین دلیل نیز بخشی از بنا را که ریخته شده تاکنون نتوانسته‌ایم مرمت کنیم. هرچند که در تلاشیم تا تابستان سال‌جاری، دیواره‌های بیرونی این بنا را مرمت کرده و بهسازی کنیم.