واقعیت نمایشگاه کتاب و واقعیت کتاب
حاتم ابتسام
پژوهشگر حوزه نشر
نمایشگاه کتاب را به حالت‌های مختلفی می‌شود برپا کرد. می‌شود وسط پارکی شلوغ چادر زد، در حیاط دانشگاه و سازمانی میز چید، در موزه و مکانی تاریخی راهرویی باز کرد، در فضای باز و در حاشیه یک رویداد ورزشی یا هنری جلوی خیل آدم‌ها بساط کرد و.... همه اینها را می‌شود نمایشگاه کتاب نامید، اما اینها در حد نمایش و فروش کار می‌کنند نه بیشتر. بدتر اینکه معمولاً ویترین این‌گونه نمایشگاه‌ها به کتاب‌های پرفروش و بعضاً زرد محدود می‌شوند؛ تازه اگر کتاب قاچاق نباشد. پس باید گفت شاید اسمش نمایشگاه کتاب باشد ولی نمایشگاه کتاب این نیست و مختصات دیگری این رویداد را شاخص می‌کند.نمایشگاه کتاب واقعی و حرفه‌ای رویداد تجاری- فرهنگی چندجانبه، دامنه‌دار و حاشیه‌دار است. رویدادی که در آن فعالیت‌هایی به‌منظور ترویج و تبلیغ کتاب در مکانی خاص و به‌صورت عمومی انجام می‌شود: شامل نمایش و فروش کتاب‌ها، برگزاری برنامه‌های فرهنگی همچون سخنرانی‌های عمومی و تخصصی، کارگاه‌های آموزشی، نشست‌های معرفی و نقد و گفت‌وگو، امضای کتاب و دیگر خدمات حوزه کتاب و نشر.کاربرد نمایشگاه کتاب افزایش و تسهیل دسترسی عموم مردم به کتاب‌هاست که به سودآوری سریع ناشر هم می‌انجامد. کارکرد نمایشگاه ترویج و تبلیغ کتاب است و هدف آن ترویج فرهنگ کتابخوانی، افزایش دانش و آگاهی عمومی و ارتقای سطح فرهنگی جامعه.
در نمایشگاه کتاب فرصت‌های بسیاری پیدا و پنهان است. فرصت دید و بازدید اهالی کتاب و آشنایی آدم‌ها از زوایای مختلف نشر با همدیگر. آشناشدن نویسندگان با ناشرها، ناشرها با ویراستارها، مخاطبان با ناشرها. وسعت دامنه اتفاقات نمایشگاه کتاب به خوبی‌ها و بدی‌هایش می‌افزاید. خیلی‌ها دیده می‌شوند و بعضی نادیده گرفته می‌شوند. نویسندگانی گل می‌کنند و نویسندگانی حتی کتابشان به نمایشگاه نمی‌رسد. قراردادهایی بسته می‌شود و همکاری‌هایی پایان می‌یابد. شیرینی و تلخی توأمان است و هرچه هست این رویداد کتابی بسیار واقعی است و دنیای نشر و کتاب به این واقعیت نیاز دارد.
نمایشگاه کتاب فعالیت کتاب را واقعی می‌کند
نمایشگاه کتاب فعالیتی واقعی است و فقط جنبه نمایشی، تزئینی و شکل کار ندارد. چه اینکه فعالیتی اقتصادی نیز به حساب می‌آید. برایش سرمایه‌گذاری می‌شود و بازگشت سرمایه هم دارد. مهم‌تر از همه اینها در نمایشگاه کتاب خیلی از محسوسات کتاب ملموس می‌شود. تا قبل از نمایشگاه ناشران بیش از آدم‌ها با آمار سروکار دارند و در نمایشگاه کسانی را می‌بینند که پی کتاب‌هایشان می‌آیند. بعضی از گرانی می‌نالند و تخفیف می‌خواهند، بعضی از ضعف کتاب‌ها گلایه دارند، بعضی خواهان تجدید چاپ هستند، بعضی پیشنهادهایی دارند، بعضی هم مایل به همکاری‌اند. ناشر همه این حرف‌ها را در طول سال شنیده ولی حالا می‌بیند.
در نمایشگاه، ناشران به‌صورت مستقیم به بیشترین تعداد ممکن از نویسندگان و خوانندگان دسترسی دارند. و این فرصتی است برای آن‌هایی که در پشت صحنه نشر مشغول‌اند. واحدهای محتوایی و تولیدی که مستقیم با مخاطب دمخور نیستند، در نمایشگاه با او رودررو می‌شوند و بهتر از خواست و سلیقه و نظرش باخبر می‌شوند. آدم‌های پشت صحنه نشر همیشه به دنبال آدم‌هایی برای همکاری هستند و در نمایشگاه نیروهایی هم برای همکاری می‌یابند.
این واقعیت گریبان مخاطبان را هم می‌گیرد و از نزدیک خیلی از شنیده‌هایشان را لمس می‌کنند و مثلاً می‌بینند چقدر آدم مثل خودشان واله کتاب است و می‌بینند چه تنوعی در کتاب‌ها و کتابخوان‌ها وجود دارد.
رسانه و نمایشگاه کتاب
کتاب به رسانه محتاج است ولی ناشران کمتر توانسته‌اند رابطه مستمر و مستقیمی با رسانه‌ها برقرار کنند و کمتر از ظرفیت‌ها بهره برده‌اند. رسانه‌ها در ایام نمایشگاه آغوش گشاده‌تری برای برقراری ارتباط با نشر دارند و اگر تا قبل، سهم نشر در رسانه معرفی کتاب در روزنامه و خبرگزاری‌ها باشد، در روزهای نمایشگاه، برنامه‌های زنده و ضبطی از کتاب روی آنتن می‌روند و کتابی‌ها حسابی محل توجهند. این امکان بازاریابی و مخاطب‌سازی فوق‌العاده‌ای برای نشر است. البته نه به‌معنای تبلیغ موردی کتاب! بلکه به‌معنای گفتن از نشر و کتابخوانی. ناشران و کتابی‌ها باید از این فرصت واقعی نمایشگاه برای نزدیک‌تر شدن به رسانه و مخاطب و جای‌گذاری درست خود در منظومه فرهنگ عمومی استفاده کنند و بکوشند جا پایشان را سفت کنند، نه اینکه یک مورد کتاب را سر دست بگیرند.
فضای مجازی و نمایشگاه کتاب
در روزهای برگزاری نمایشگاه شبکه‌های اجتماعی پر می‌شود از بازتاب نظرات و حضور آدم‌های متنوعی که به نمایشگاه سری زده‌اند. از خودنمایی و اظهارفضل گرفته تا معرفی فهرست‌های خرید و گلایه وپیشنهاد و نقد درباره نمایشگاه. نمایشگاه کتاب حرفه‌ای، نشر را حسابی سر زبان‌ها می‌اندازد و از آن سوژه‌هایی است که هم تصویرهای رنگی و چشمگیر دارد، هم محتوا ازش می‌چکد و هم می‌شود با آن فخر فروخت. این فرصتی واقعی برای ناشرهاست و معمولاً هم برای این واقعیت امروز برنامه‌ای ندارند و تا می‌بینند ناشری از این ظرفیت چه بهره‌هایی می‌برد، یا جا می‌خورند یا نگاهی منفی و شماتت‌بار به آن دارند.
نمایشگاه کتاب واقعی است و واقعیت‌ها را نشان می‌دهد. درک این واقعیت‌ها به همه اهالی کتاب چه دست‌اندرکاران و چه مصرف‌کننده‌ها کمک می‌کند روابط و فعالیت‌هایشان را بازتعریف و بازتنظیم کنند. برای همه اینها باید در صحنه حضور داشت، واقعیت را دید و آن را درک کرد.