اشتغالزایی سازمان منابع طبیعی به ضرر جنگل‌های هیرکانی تمام شد
وقتی سگ‌ها ارکیده می‌چینند
شهلا منصوریه
خبرنگار
زمانی که سازمان منابع طبیعی استان گلستان، روستانشینان اطراف جنگل را به بهره‌برداری از محصولات فرعی جنگل تشویق و کلاس‌های آموزش برداشت قارچ ترافل را برگزار می‌کرد، هرگز فکر نمی‌کرد که روزی این تدابیر، بلای جان طبیعت گلستان شود. زمانی متوجه عمق فاجعه شد که معاونت حقوقی ریاست جمهور وقت و همچنین مرکز تحقیقات جنگل و مرتع، طی نامه‌هایی نابودی جنگل‌های هیرکانی را به آنها گوشزد کرد اما دیگر کار از کار گذشته بود و مزه پول به مذاق اهالی و شرکت‌های خریدار، بسیار خوش آمده بود، حالا ممنوعیت قانونی هم جلوی آنها را نمی‌گیرد. به نظر می‌رسد تنها راه، جلوگیری از صادرات این محصول به ترکیه و پاکستان باشد. اگر بازار خارجی از بین برود، انگیزه برای برداشت ترافل و ثعلب هم از بین می‌رود.
به گفته «حمید سلامتی» مدیرکل منابع طبیعی استان گلستان این طرح بعد از تعطیلی طرح‌های جنگلداری اجرا شد. زمانی که بخشی از مردم به‌دنبال محصولات فرعی جنگل می‌رفتند. به همین جهت هم سازمان برای اینکه زمینه اشتغال را در بحث محصولات فرعی جنگل ایجاد کرده باشد، در قالب آموزش، مجوزهایی نیز برای برداشت قارچ ترافل صادر کرد.
ریشه‌کنی بلوط برای چیدن ترافل
قارچ ترافل جنگلی یا دنبلان در عمق حدود 25 سانتی ریشه برخی درختان از جمله بلوط و فندق رشد میکند که برای یافتنش باید خاک ریشه درختان بسیاری را زیرو رو کرد. اهالی شرق استان گلستان در مراوه‌تپه، کلاله، گالیکش، مینودشت و بخش‌هایی از آزادشهر، به برداشت قارچ ترافل از ریشه درختان بلوط به‌عنوان یک شغل و درآمد می‌نگرند. هرچند ممنوعیت برداشت قارچ اعلام شده اما به گفته مدیرکل منابع طبیعی و آبخیزداری گلستان، روزبه‌روز بر تعداد متخلفان افزوده می‌شود و نمی‌توانیم این معضل را ریشه‌کن کنیم زیرا، شرکت‌های سازمان‌یافته که از زمان برداشت مجاز قارچ با روستانشینان همکاری می‌کردند، اکنون به‌صورت مخفیانه با مردم در ارتباط هستند و با قیمت‌های گزاف، قارچ‌ها را از مردم خریداری می‌کنند که همین موضوع، مبارزه را برای ما سخت‌تر کرده است.
اسکان شبانه برای برداشت غیرقانونی ترافل
با وجود اینکه قارچ ترافل در کشور خودمان خواهان ندارد و شناخته شده نیست، اما افراد زیادی شبانه به جنگل می‌آیند و روزها به برداشت قارچ مشغول و شب از جنگل خارج می‌شوند. این را کوهنوردانی می‌گویند که عمق فاجعه را در داخل جنگل بیشتر می‌دانند: گویا زمین جنگل را وجب به وجب شخم زده‌اند. نه جای تبر است و نه جای اره برقی، اما درختان بسیاری از ریشه بر خاک افتاده‌اند. برداشت‌های غیراصولی به ریشه‌هایشان آسیب وارد کرده و نمی‌توانند تغذیه کنند. بنابراین با فرسایش خاک، خشک می‌شوند و با یک بارندگی سیل راه می‌افتد. برداشت قارچ، قبلاً در استان گلستان بود اما اکنون تا گیلان هم کشیده شده است.
ترافل به اضافه ثعلب
به گفته یکی از کوهنوردان، علاوه بر قارچ ترافل، ثعلب(ارکیده بومی) نیز به شدت برداشت می‌شود. آنها با سگ‌های آموزش‌دیده به داخل جنگل میروند و از حس بویایی این حیوان استفاده می‌کنند و به محض مشخص شدن مکان، با چنگه و بیل به جان ریشه‌های درختان می‌افتند. او می‌گوید: آنقدر این زمین‌ها را شخم زده‌اند که دیگر به سختی می‌توان این گونه (ثعلب) را در جنگل دید. به اعتقاد این فعال محیط زیست، در 5 یا 6 سال آینده دیگر گیاه ارکیده بومی (ثعلب) نخواهیم داشت.
او که در زمینه گیاهان دارویی نیز دستی بر آتش دارد، می‌گوید: این گیاه، اندمیک انحصاری جنگل‌های مرطوب و بارانی هیرکانی، ارسباران و کردستان است. این گیاه، دارویی و پتانسیل زینتی دارد و منبع درآمد و ثروت بالقوه‌ای است که هنوز بالفعل نشده است.
او می‌گوید: گیاه ثعلب، قابلیت کشت ندارد و وحشی است و پروسه اهلی‌سازی می‌خواهد تا در گلخانه یا مزرعه کشت شود و اگر از زیستگاه بیرون بیاید سریع خشک می‌شود.
علاوه بر این موارد، شخم زدن جنگل و کندن این گونه‌ها عوارض بسیار نامطلوبی بر جنگل می‌گذارد. از فرسایش خاک جنگل که بگذریم، این گیاه ارزشمند به سادگی از دست می‌رود. این تنوع گیاهی اگر در کشورهای دیگر بود، قطع به یقین به شکل مناسبی مدیریت می‌شد. چنانچه ترکیه برداشت آن را ممنوع کرده و چندهزار لیر جریمه برای آن تعیین کرده است.
صادرات به ترکیه و پاکستان
شرکت‌های سازمان‌یافته بعد از اینکه قارچ‌ها را از واسطه‌ها و مردم خریداری می‌کنند با بسته‌بندی‌های مخصوص، بارگیری و به مرز ارسال کرده و در مرز، آنها را که اکثراً به مقصد کشورهای ترکیه و پاکستان است از طریق کوه‌ها به دست مشتریان خود می‌‌رسانند.
به گفته این کارشناس منابع طبیعی، با توجه به آسیب‌پذیری‌ای که این جنگل‌ها از این نوع برداشت دارند، علاوه بر اینکه تمام نهال‌هایی که تازه رشد کرده‌اند از بین میروند، موجب کاهش رطوبت و تبخیر رطوبت در خاک نیز می‌شوند که ضعف فیزیولوژیکی درخت را به وجود می‌آورد و طی چند سال درختان با آفات و بیماری‌ها و امراض درگیر و در نهایت خشک می‌شوند و از بین میروند.
به گفته سلامتی، این قارچ به نوعی همزیست ریشه بلوط یا ریشه درختان میزبان است. این همزیستی باعث می‌شود ریشه بلوط شرایط جذب راحت‌تری از مواد و املاح خاک داشته باشد که در صورت نبود این قارچ، رشد درختان با کندی مواجه می‌شود. از سوی دیگر، این قارچ خوراک حیات وحش مثل خوک است که باید در طبیعت باشد تا سیکل محیط زیست در چرخه کامل شود. با برداشت آن، سیکل چرخه از بین می‌رود و نابودی حیات وحش و جنگل را به‌دنبال دارد.
قارچ ترافل که از آن به قارچ دنبلان هم یاد می‌کنند، زمین را فشار نمی‌دهد تا کلاهک خود را به سطح زمین برساند، بلکه اسپورهایش را در یک لایه بدبو نگه می‌دارد. در زیستگاه‌های بومی، بعد از اولین یخبندان، بویی از خود رها میکند که نشان‌دهنده وجود این قارچ است. این بو برای حیواناتی که از آن تغذیه می‌کنند، بسیار جاذب است. حیوان وقتی این قارچ را می‌خورد پس از دفع فضولات، در مدفوع آنها اسپور قارچ وجود دارد که موجب تکثیر آن می‌شود.
به گفته مدیرکل منابع طبیعی و آبخیزداری گلستان، وقتی قارچ ترافل برداشت می‌شود، قطعاً اسپور تولید نمی‌کند و در خاک پخش نمی‌شود و زادآوری نمی‌کند. به این ترتیب سیکلی از محیط زیست کم می‌شود که به محیط زیست، حیات وحش و گیاهان لطمه وارد میکند. او می‌گوید: نابودی نسل قارچ، احتمال نابودی درختان را در پی دارد. به همین دلیل سازمان جنگل‌ها تأکید دارد که به‌صورت جدی در این زمینه برخورد صورت گیرد.
ضرورت ایجاد اشتغال در عرصه‌های جنگل و حاشیه روستاها موضوع دیگری بود که این مسئول به آن اشاره میکند و می‌گوید: باید تمرکز ایجاد اشتغال به سمت برداشت غیر قارچ یا چوب برود.
نیاز به همکاری همه دستگاه‌ها
مدیرکل منابع طبیعی و آبخیزداری استان می‌گوید: بر حسب وظیفه به شورای حفاظت از انفال، دادگستری، دادستانی، دستگاه‌های نظارتی، نیروی انتظامی و ارگان‌های مربوطه اطلاع‌رسانی کرده‌ایم و درخواست همکاری آن سازمان‌ها را در این زمینه داشته‌ایم. اما آنها هم با توجه به تنوع وظیفه‌مندی خود، نمی‌توانند تمام وقت‌شان را برای ما و قارچ ترافل بگذارند.
سلامتی با بیان اینکه برای موفقیت در این کار نیاز به همکاری همه دستگاه‌ها است، می‌گوید: تا سال 1400 متأسفانه قوانین شفافی درخصوص غیرمجاز بودن قارچ ترافل وجود نداشت. بعضاً بعضی از قضات به استناد قوانین دیگر، مجرمان را محکوم می‌کردند و برخی دیگر به همین دلیل، متخلفان را تبرئه می‌کردند. اما با اصلاح قانون مبارزه با قاچاق کالا و ارز در 10/11/1400 به‌صورت شفاف، مصوب شد که برداشت انواع و اقسام قارچ در عرصه جنگل خلاف و قانونگذار برای آن مجازات تعیین کرده است.
او ادامه می‌دهد که نیاز است مردم نیز در این زمینه ما را یاری دهند و رفت و آمدهای مشکوک برای خرید و فروش این گونه‌ها را با تلفن 1504 یا 139 امداد نجات جنگل به ما اطلاع دهند تا همکاران ما بتوانند به شبکه‌های اصلی دسترسی پیدا کنند. در این صورت برداشت غیرمجاز ترافل خود به خود حذف می‌شود.