دیپلماسی با صدای بلند
تاریخ شفاهی سیاست خارجه امریکا در ایران (دوره پهلوی دوم)
سهیلا نوری
خبرنگار
کتاب 4 جلدی «دیپلماسی با صدای بلند» برای نخستین بار در ایران به چاپ رسید.
این کتاب که حاصل مجموعه مصاحبه‌های «ویلیام بور» تحلیلگر برجسته و آرشیوگر شورای امنیت ملی از دانشگاه جرج، با 13 تن از دیپلمات‌ها، افسران سیا و مستشاران امریکایی در دوره پهلوی دوم است، بر موضوع روابط ایران و امریکا بعد از جنگ جهانی دوم تا تسخیر سفارت امریکا در تهران تمرکز دارد.
این مصاحبه‌ها با همکاری بنیاد مطالعات ایران، به‌عنوان نهاد پژوهشی غیرانتفاعی تحت حمایت اشرف پهلوی در شهر واشنگتن و دفتر پژوهش‌های تاریخ شفاهی دانشگاه کلمبیا از سال ۱۹۸۵ تا ۱۹۸۸ ضبط و تنظیم شده است.
در سال‌های نخست پس از انقلاب، بسیاری از اسناد و مـدارک دست‌اول مربوط به دوره پهلوی دوم معدوم شد و شمار بسیاری از کسانی که در شکل گرفتن رویدادهای عمده معاصر ایران نقش داشتند، پیش از آنکه فرصت نگارش یا ضبط خاطرات خود را به دست آورند از میان رفتند.
بدین ترتیب آگاهی‌ها و داده‌های دست‌اولی که می‌توانست به روشن‌تر شدن دگرگونی‌های سیاسی و اجتماعی تاریخ معاصر ایران کمک شایانی کند، از دسترس خارج شد. از این رو به منظور بازنگری در این برهه تاریخی، طی همکاری بنیاد مطالعات ایران و دفتر پژوهش‌های تاریخ شفاهی دانشگاه کلمبیا، این بخش از تاریخ به مدد مصاحبه‌های «ویلیام بور» با جان هیل استوتسمن، ارنست اونی، آرچی بولستر، آلن پرایس‌دا، همیلتون توئیچل، هارولد ساندرز، آرمین مایر، مایکل مترینکو، جک میکلوس، چارلز ناس، الیس ویلیامسون، ریچارد هلمز و گراتیان یاتسویچ که در دوره پهلوی دوم روی کار آمده بودند و به نوعی در عرصه تصمیم‌گیری، اجرای سیاست‌ها و تحقق اهداف عمومی در تاریخ معاصر ایران نقشی ایفا کرده و یا گواه مستقیم رویدادهای کلیدی این دوران بوده‌اند، تدوین شده است.
«ویلیام بور» که مصاحبه با این افراد را بین سال‌های 1985 تا 1991 عهده‌دار بود و تنها مصاحبه ارنست اونی توسط رضا نصر تنظیم شده است، اغلب این مصاحبه‌ها را با گرفتن بیوگرافی فرد مصاحبه‌شونده آغاز کرده است. او سپس بر شرح وظایف دیپلمات یا افسر در سال‌های مختلف خدمتش در داخل و یا خارج از ایران تمرکز داشته است. همچنین «بور» در سؤال‌های خود اثر سیاست‌های امریکا بر تصمیمات شاه، دولتمردان، عزل و نصب‌ها، ساواک و تجارت نفت را دنبال کرده و در پی کشف جزئیات این تأثیرپذیری بوده است.
از دیگر ویژگی‌های مصاحبه‌های «بور» توجه به افراد است. او نام افرادی را که در تعامل جزئی یا عمیق با مصاحبه‌شونده بوده‌اند، دقیق جویا می‌شود. مسأله نفوذ شوروی و بریتانیا در ایران در آن دوره از دیگر موضوعات مورد بحث در مصاحبه است.
«بور» همچنین مصاحبه‌اش را با سؤالی راجع به آینده ایران و انقلاب اسلامی به پایان می‌رساند.
ذکر این نکته ضروری است که در آغاز، محتمل این شائبه برای خواننده به وجود می‌آید که این افراد به فراخور موقعیت شغلی‌شان تنها به مسائل نظامی و سیاسی دوره پهلوی اشاره کرده‌اند، در صورتی که بُعد اجتماعی و فرهنگی شخصیت این دیپلمات‌ها و مستشاران بویژه «مترینکو» نقطه قوت این سلسله مصاحبه‌ها است؛ گواه این ادعا، توضیحات «مترینکو» از سنقر کردستان است که به واسطه حضورش در تبریز و همراهی با سپاه صلح، روایت شده است و یا دیگر مصاحبه‌شوندگان که به واسطه سفرهایشان به ایران، به مقایسه وضعیت اجتماعی مردم کشور پیش و پس از حضورشان در ایران پرداخته‌اند.
در بخش‌هایی از کتاب همچنین می‌توان نگاه از بالا به پایین امریکا را احساس کرد، البته نام کتاب هم برگرفته از همین نگاه خداگونه امریکایی‌ها است، به طوری که انتخاب عنوان «دیپلماسی با صدای بلند» برای این اثر 4 جلدی، نشان از موضع بالای امریکایی‌ها دارد که اغلب آن را چاشنی سیاست‌هایشان می‌کنند.
یکی دیگر از نکات قابل تأمل در این کتاب شخص مصاحبه‌کننده است؛ بنا بر اعلام مرکز مطالعات، دانشگاه کلمبیا افرادی آموزش‌دیده را برای انجام این مصاحبه‌ها انتخاب کرده است به همین دلیل حتی آن مواقعی که مصاحبه‌شونده‌ها نمی‌خواستند به مسائلی اشاره کنند، «بور» با تیزبینی خاص خود و به روش‌های مختلف سعی کرده حتی اطلاعاتی جزئی را در مورد برخی مسائل مورد نظرش به دست آورد.
در پایان هم باید گفت امتیاز این اثر 4 جلدی آن است که از زاویه نگاه امریکایی‌ها به این دوره تاریخی پرداخته شده و ضمن تحسین و تشویقی که نسبت به شاه ابراز می‌دارند، نقدهایی هم به شخص شاه و یا عملکرد او بخصوص در برهه انقلاب سفید داشته‌اند، به همین دلیل، صرفاً تمام موارد مطرح شده در این 4 جلد مورد تأیید انتشارات ایران نیست و سوءگیری‌ها و ادبیات مصاحبه‌شوندگان در این مجموعه، برآمده از رویکرد آنان و سیاست کلی امریکا نسبت به ایران بوده و از سر وفاداری به متن و به لحاظ رعایت امانت و حقوق مخاطبان، به طور کامل درج شده است.
کتاب 4 جلدی «دیپلماسی با صدای بلند» در غرفه «انتشارات ایران» واقع در سی و چهارمین نمایشگاه بین‌المللی کتاب تهران عرضه می‌شود.