حاتم ابتسام
پژوهشگر حوزه نشر

ناشران کتاب با گام گذاشتن در دنیای نشر، سنگینی بارهای متفاوتی را بر دوش خود احساس می‌کنند و زیر بار انواع مسئولیت‌ها می‌روند. از تلاش برای سودآوری و جلب و حفظ رضایت مخاطبان و ادامه حیات در فضای ملتهب اقتصادی تا مسئولیت‌های حقوقی و فرهنگی و اجتماعی. هر کدام از این مسئولیت‌ها مقدمات و جزئیاتی دارد که ناشر باید از آن آگاه باشد و برای ایفای  آن طرح و برنامه داشته باشد.
در این نوشتار تلاش دارم به بخش مسئولیت اجتماعی نشر بپردازم.
خوشبختانه فعالیت‌های فرهنگی به‌خصوص نشر در ایران از پرداخت مالیات معاف است اما این مسأله نباید به معنای معافیت ناشران از دیگر وظایف باشد. به خصوص وظیفه سنگین و پردامنه مسئولیت اجتماعی. این مسئولیت نباید مشارکت در فعالیت‌های خیریه معنا و محدود شود و شکل صدقه به خود بگیرد.مسئولیت اجتماعی ناشر تعهد او به ارائه خدمات و انجام فعالیت‌هایی است که به بهبود شرایط زندگی عوامل و مخاطبان، رشد جامعه و حفظ محیط زیست کمک می‌کنند. مسئولیت اجتماعی نشر در قبال محیط و جامعه‌ای است که برای پیشبرد اهدافش از آن توان می‌گیرد، در آن می‌بالد و از آن سود به دست می‌آورد. اگر زیرساخت‌های فرهنگی و اقتصادی یک جامعه نبود، سنگ بنای فعالیت پرجزئیاتی همچون نشر فرصت بروز و پیشرفت نداشت.از آموزش عمومی و سواد خواندن و نوشتن مردم تا جنگل و دشت در اینکه نشر جان بگیرد، نقشی اثر‌گذار دارند و مسئولیت‌پذیری اجتماعی ایجاب می‌کند، نشر ضمن بهره‌گیری بهینه از این فرصت‌های محیطی و اجتماعی برای حفظ و بهبود آن دغدغه و برنامه داشته باشد و با پیاده‌سازی این برنامه‌ها تعهدش را به ایفای نقش مسئولیت‌پذیرانه‌اش نشان بدهد.
برای ایفای این نقش، نشر، اول باید به دقت خودش را پایش  و تحلیل کند و با ارزیابی‌های دوره‌ای ریشه‌ها و تأثیرات فعالیت‌هایش را بشناسد تا از گذر این شناخت هدف‌هایی را پایه‌ریزی کند. نشر باید در تحلیلی جامع، تأثیر فعالیتش را بر جامعه، محیط، اقتصاد و فرهنگ عمومی تشخیص دهد و با شناخت نقاط قوت و ضعفش کارهایی را سامان بدهد که در کوتاه‌مدت و بلندمدت هم جامعه و محیط آسیب نبیند هم توان بیشتری در ادامه پیدا کنند. گویی همان‌طور که نشر از جامعه و محیط سود می‌برد باید به آن هم سود برساند. چه اینکه این سودرسانی باز هم به سود خودش تمام خواهد شد. نشر اگر زیرساخت‌های فرهنگی و اجتماعی را تقویت کند و به آموزش کارکنانش در این حوزه توجه کند، بیش از هر کسی خودش از آن منتفع می‌شود و می‌تواند به توسعه امیدوارتر باشد. البته ایفای این نقش‌ها به معنای تک‌روی نیست و باید آن را کنشی جمعی و اجتماعی دید و زمانی بهتر نتیجه می‌دهد که در همکاری‌ با دیگر سازمان‌ها، نهادها و فعالیت‌ها باشد. به نحوی که اشتراک ارزش‌ها و منافع به تقویت و توسعه این فعالیت‌ها منجر و در نهایت جامعه‌ای با فرهنگ غنی و پویایی کتابخوانی منجر شود.اما روش‌ها و موضوعات مسئولیت اجتماعی نشر کدام است و چه فعالیت‌هایی را در مسیر ایفای مسئولیت اجتماعی نشر باید شناخت؟
در این ادامه به برخی از این مسئولیت‌ها اشاره خواهم داشت؛
 رعایت سنجه‌های بهداشت روانی کارکنان و پدیدآورندگان و آگاهی‌بخشی درباره حقوق
مانند هر فعالیت تولیدی و اقتصادی نشر هم نیروهایی را به کار می‌گیرد و موظف است سوای تأمین معاش و جبران خدمت ایشان به حقوق ایشان از جمله بهداشت روانی اهمیت بدهد. نشر باید بکوشد به حقوق تمام کسانی که در دایره‌اش فعالیت می‌کنند آگاه باشند.
 حمایت از فعالیت‌های فرهنگی بسترساز و آموزش‌های مرتبط
هر نشری به افراد ماهری نیاز دارد و این افراد ماهر همیشه در دسترس نیستند. ناشران با تقویت فعالیت‌های رویدادها و دوره‌های آموزشی می‌توانند زمینه ساز بالندگی سرمایه انسانی جامعه و کمک‌رسان به دیگر سازمان‌ها باشد. با این فعالیت‌ها رشد معرفی و مهارتی جامعه هم محقق می‌شود.
 حفظ محیط زیست و صرفه‌جویی در منابع طبیعی
مهم‌ترین حلقه اتصال نشر به محیط زیست کاغذ است. حتی روش صفحه‌آرایی کتاب می‌تواند گامی کوچک در حفظ محیط‌زیست باشد. اینکه کتاب‌ها کاغذ کمتری ببرند یا در برش‌ها و بهره‌گیری‌ها مراعات و صرفه‌جویی شود. فرهنگ صرفه‌جویی هم به سود نشر و هم به سود جامعه و محیط زیست است.
  حمایت از اقتصاد محلی و ترویج کارآفرینی
از کتابفروشی‌های خرد تا دیگر مشاغل مرتبط هم از یک نشر قوت می‌گیرند و هم متضرر می‌شوند. ناشر به این شاغلان پیرامونش نه فقط توجه که باید دلسوزی داشته باشد و آن را عضوی مؤثر در زیست‌بوم خودش بشناسد و تقویت آن را قوت خودش بداند.مثلاً تخفیف‌های حجیم به ضرر خرده‌فروشان است و افراط در نشر آثار ترجمه‌ای و آثار هنری آماده خارجی به تضعیف پدیدآورندگان داخلی می‌انجامد و مسئولیت سنگینی را متوجه نشر می‌سازد.در مسئولیت فرهنگی نشر بیشتر به این موضوع خواهیم پرداخت.
  احترام و توجیه به تفاوت‌‌های اجتماعی
دسترسی به کتاب‌های یک انتشارات باید برای همه اقشار و با هر ویژگی و تفاوتی آسان و سریع باشد. جذابیت و دلپذیری اثر برای هر تفاوت جمعیتی نیز باید مد نظر نشر باشد. در این میان شناخت نیازهای افراد و جوامع مختلف و قدردانی و احترام به فرهنگ‌های متفاوت بر ناشر فرض است.
  انتخاب و انتشار کتاب‌هایی با محتوای توسعه فردی و اجتماعی
 تولید کتاب‌هایی با محتوای دارای کیفیت و گستردگی برای افراد با سطوح مختلف آموزشی.بدیهی است که ناشر باید به نقش اثرات فرهنگی و اجتماعی کتاب اهمیت دهد و بداند این محتوا مخاطب را به چه مقصدی هدایت می‌کند. اینکه این کتاب‌ها به توسعه افراد و جوامع هم بینجامد نیز باید از دغدغه‌های نشر باشد.
از طرفی نیز باید گفت همان‌طور که ناشر خودش کتاب خوب درمی‌آورد باید به دیگر ناشران برای تولید کتاب خوب کمک‌ کند. حتی باید جلوی تولید و انتشار کتاب بد دیگر ناشران هم بایستد و در برابر کار بی‌کیفیت رقبا و هم‌صنفانش بی‌تفاوت نباشد.
  حمایت از فرهنگ و ادبیات جامعه
هر جامعه‌ای سنت‌ها، دستاوردهای ادبی و فرهنگ مخصوص خود را دارد. ناشران نباید از سهم خود در حفظ و رشد و ترویج این فرهنگ غافل باشند. انتشار کتاب‌هایی با موضوعات مرتبط با فرهنگ و تاریخ ترویج آن در جامعه حتی بدون چشمداشت مالی از اصول مهم مسئولیت اجتماعی است. این آثار شاید سود مالی نداشته باشند، اما به تقویت پایه‌های یک نشر در فرهنگ عمومی کمک می‌کنند.
  نگهبانی از ارزش‌های ادبی و زبانی
انتشارات کتاب باید حساسیتی ویژه به زبان و دستاوردهای ادبی داشته باشد و با اصرار بر اصول درست‌نویسی و معیارنویسی از این ارزش‌ها حفاظت کند و با این عمل احترام و حمایتش را از زبان و ادبیات و البته مخاطب نشان بدهد.

بــــرش

 کشف استعداد و پشتیبانی از نوقلمان

هزینه‌کرد در استعدادیابی شاید زیاد و حتی دیربازده باشد اما آثار روشنی دارد. ناشر با پایش استعدادها با روش‌هایی مختلف می‌تواند سهم مهمی در بروز استعدادهای یک جامعه ایفا کند.
اجرای این روش‌ها و فعالیت‌ها فواید چشمگیری را برای نشر به همراه خواهد داشت. افزایش اعتماد و همراهی جامعه مهم‌ترین دستاورد ظاهری است اما در بطن ماجرا تقویت زیرساخت‌های اجتماعی و بهبود وضعیت جامعه است که سود همگان را در بردارد.
از دیگر منافع مسئولیت اجتماعی نشر نیز می‌توان به این موارد اشاره کرد:  خوشنامی اجتماعی نشر، جذب و نگهداری مخاطب، بهبود روابط با حاکمیت و دیگر نهادها، کاهش هزینه‌های حقوقی و افزایش رضایت شغلی کارکنان و پدیدآورندگان.