شهلا  منصوری
خبرنگار

تورهای بی‌ضابطه گردشگری، این روزها، با زیر پا گذاشتن بسیاری از موازین زیست محیطی و عرفی، خسارت‌های جبران‌ناپذیری به مناطق حفاظت شده جنگلی و کویری وارد می‌کنند. عبدالله سالاری، مدیر عامل انجمن حامیان و پژوهشگران در سفر اخیر خود به منطقه حفاظت شده جهان‌نما، از هنجارشکنی‌ها و فرایند پرشتاب گردشگران در منطقه کردکوی می‌گوید. این درحالی است که رضا اقتدار، مدیرکل دفتر زیستگاه‌ها و امور مناطق سازمان حفاظت محیط زیست، در این خصوص اظهار بی‌اطلاعی و راهکار حفظ محیط زیست و حیات وحش در فصل زادآوری را گزارش‌های مردمی عنوان می‌کند. پیگیری‌های خبرنگار «ایران» با محمدرضا کنعانی، مدیرکل حفاظت محیط زیست گلستان و یاسر قندهاری، معاون گردشگری اداره کل میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی گلستان بی‌نتیجه ماند.
طبیعت‌گردی در مناطق حفاظت شده، همواره یکی از دغدغه‌های زیست محیطی و خط قرمز حفاظت‌گرایان برای ورود گردشگران به این مناطق بوده است. استان گلستان به دلیل دارا بودن پتانسیل‌های بالقوه همیشه مورد توجه مسافران و گردشگران از تمام نقاط کشور است. افرادی که در این قالب‌ها وارد مناطق این استان می‌شوند، اکثراً از اطلاعات لازم و قوانین جاری بر مناطق حفاظت شده برخوردار نیستند و به بهانه‎های طبیعتگردی و گردشگری دست به هر کاری می‎زنند و مشکلات عدیده‌ای ایجاد می‌کنند.
از جمله تبعات حضور این گردشگران بی‌ضابطه تخریب و حریق عرصه‌های طبیعی، آسیب به حیات وحش و نوزادان آنها، به خطر افتادن امنیت جانی و برخی ناهنجاری‌های اخلاقی است. به گفته مدیر عامل انجمن حامیان و پژوهشگران حیات وحش، جنگل‌های انبوه هیرکانی، دشت‌های وسیع سرسبز، سواحل زیبا و تفرجگاه‌های تاریخی گلستان، زمینه‌ساز اجرای تورهای تفریحی، عکاسی، فیلم‌سازی، پرنده‌نگری، دوچرخه‌سواری، آفرود و غیره است. اما به گفته عبدالله سالاری بسیاری از این تورها بی‌ضابطه هستند و تعاریف، ضوابط و مقررات خاص مناطق حفاظت شده محیط زیست و گردشگری پایدار را رعایت نمی‌کنند و موجب ترس و هراس و تلفات در گونه‌های حیات وحش و تخریب زیستگاه‌ها می‌شوند.

اصول طبیعتگردی پایدار
این اکولوژیست حیات وحش در سفر اخیرش به منطقه حفاظت شده جهان‌نما به چشم خود بسیاری از هنجارشکنی‌ها و عدم رعایت اصول طبیعتگردی پایدار را دیده است. شکستن درخت‌ها، برپاکردن آتش، حضور و کمپ در مسیرها و مناطق ناایمن و سخت، آفرودسواری بی‌ضابطه، آتش‌بازی در نیمه شب و اجرای ایونت‌ها و برنامه‌های پرسروصدا با حضور انبوه گردشگران از جمله مصایب این گروه‌ها بوده است. به گفته این فعال محیط زیست، شاید در کوتاه مدت، برخی افراد (لیدرها) به لحاظ اقتصادی منتفع شوند اما آسیب‌های زیست محیطی و اکوسیستمی بلندمدتی دربر دارد.
سالاری می‌گوید: این برنامه‌ها اگر به صورت پایدار شکل بگیرد، بخشی از طبیعتگردی محسوب می‌شود، اما در کشور ما هیچ‌گونه ضابطه‌ای برای این مسأله پیاده‌سازی نشده و این مخرب‌ است. بیراهه نوردی منجر به تخریب شدید طبیعت و مناطق حفاظت شده می‌شود. برگزاری ایونت‌ها و جشن‌های خاص در مناطق صعب‌العبور و بکر، آتش بازی و نورپراکنی و سروصدای موزیک و گردشگران، در مناطق حفاظت شده، استرس و مخاطراتی برای حیات وحش منطقه ایجاد می‌کنند که بعضاً جبران ناپذیر هستند.
به گفته او، اصول گردشگری پایدار به نگهداری و استفاده از منابع به شیوه‌ای که در بلندمدت به لحاظ اکولوژیکی، اجتماعی و اقتصادی معقول باشد، تکیه دارد. این اصول دهگانه در سال 1991 توسط صندوق جهانی طبیعت (WWF) و سازمان دغدغه گردشگری(Tourism Concern) تدوین شده است.

مسئولان مربوطه چه می‌کنند؟
به گفته این فعال محیط زیست، نظارت سازمان حفاظت محیط زیست، سازمان جنگل‌ها و مراتع کشور و در رأس هرم متولی اصلی گردشگری یعنی وزارت میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی در این زمینه بسیار ضعیف است و کنترلی روی این موضوع عملاً صورت نمی‌گیرد. سازمان حفاظت محیط زیست باید بر مناطق حفاظت شده بویژه در این فصل که زمان زادآوری حیات وحش است کنترل و نظارت بیشتری داشته باشد تا عموم مردم دسترسی بی‌ضابطه به زون‌های امن مناطق حفاظت شده نداشته باشند. تنها نشانه از سازمان حفاظت محیط زیست در منطقه حفاظت شده جهان نما کردکوی، تابلویی زرد رنگ بود که با اسپری قرمز، مسیر منطقه جهان نما را با فلش نشان می‌داد.
او برگزارکنندگان این برنامه‌ها را از اهالی شهرها و روستاهای حاشیه‌ منطقه می‌داند و می‌گوید: طی پرس و جوهای صورت گرفته، متوجه شدیم گردانندگان برنامه، از اهالی آن منطقه و حاشیه منطقه هستند یا با بومی‌های منطقه ارتباط دارند. اما این افراد هیچ آگاهی و اطلاعی نسبت به کارکردهای طبیعتگردی پایدار ندارند، فقط موضوعشان درآمدزایی است. بزرگترین فعالیت زیست محیطی آنها به گفته خودشان جمع‌آوری زباله‌هایشان بود.
او به مقایسه کشورهای پیشرو در حفاظت از طبیعت می‌پردازد و می‌گوید: در کشورهای پیشرو تورهای گردشگری کاملاً ضابطه‌مند، با برنامه‌ریزی و مدیریت دقیق وارد مناطق حفاظت شده می‌شوند. آنها ظرفیت برد گردشگری مناطق، شرایط اکولوژیکی، اجتماعی و فرهنگی را مطالعه و ارزیابی کرده و بر این اساس گردشگری را مدیریت می‌کنند.

عدم فرهنگسازی و آموزش
مغفول ماندن آموزش و فرهنگسازی در تورهای طبیعتگردی بزرگترین مشکل این برنامه‌هاست. این کارشناس اکولوژی و مدیریت حیات وحش ادامه می‌دهد: مردم در این فصل تا حد امکان باید سعی کنند در مناطقی که زیستگاه‌های حیات وحش است، کمتر تردد کنند که باعث ترس و ایجاد استرس برای گونه‌ها نشوند. اگر در زیستگاه‌ها به مواردی هم از قبیل لانه یا نوزاد حیات وحش برخوردند نباید به آن نزدیک شوند، آن را لمس کنند و در بدترین حالت از منطقه خارج کنند، بلکه مسیر خود را تغییر داده و به آرامی از آنجا دور شوند.
اما مدیرکل دفتر توسعه گردشگری داخلی، در گفت‌وگو با «ایران» معتقد است که نباید اجرای این‌گونه برنامه‌ها را در قالب تور معرفی کرد. به گفته سیدمصطفی فاطمی، تور در قالب یک سفر توسط یک گروه ارائه دهنده سرویس‌های گردشگری برگزار می‌شود که دارای مجوز و اجزای سفر شامل: اقامت، حمل و نقل، تغذیه، گشت و‌گذار و … است.
به گفته او برگزاری این‌گونه برنامه‌ها که تعدادشان زیاد است، در قالب‌های گوناگون شخصی، گروهی، خانوادگی، دوستانه، زیارتی، تفریحی، درمان و...  مجوزی ندارند و جزو گردشگری پایدار محسوب نمی‌شوند.
او تعداد این گروه‌ها را زیاد می‌داند و می‌گوید که این گروه‌ها در فضای مجازی و بدون هیچ شناسنامه‌ای نسبت به جذب گردشگران اقدام و با ارائه برخی خدمات غیرمتعارف سعی می‌کنند تا دست به سودجویی بزنند. چندین بار با آنها برخورد شده ولی به دلیل تعداد زیاد نمی‌توانیم با آنها بیشتر برخورد کنیم.

گزارش‌های مردمی
با وجود اینکه سال‌هاست فعالان حوزه محیط زیست زنگ هشدار ورود گردشگران بی‌ضابطه به مناطق حفاظت شده جنگلی و حفاظت شده کردکوی را به صدا درآورده‌اند، اما مدیرکل دفتر زیستگاه‌ها و امور مناطق سازمان حفاظت محیط زیست، در این خصوص اظهار بی‌اطلاعی می‌کند و به «ایران» می‌گوید: این موارد با گردشگری در مناطق حفاظت شده همخوانی ندارد. آن‌گونه که رضا اقتدار می‌گوید، باید این‌گونه موارد با جزئیات دقیق به من یا دکتر اکبری، معاون محیط طبیعی و تنوع زیستی به صورت کتبی اعلام شود تا در این خصوص به استان مربوطه جهت پیگیری دستورات لازم را صادر کنیم.
به گفته او، باید بدانیم که چه افرادی و چگونه توانسته‌اند به این مناطق بروند، آیا استان مربوطه در این زمینه مطلع بوده یا خیر. اقتدار حتی می‌گوید: شخصاً پیگیر این موضوع هستم و مأموری را برای بازدید به منطقه اعزام می‌کنم تا از چندوچون ماجرا مطلع شود. درصورت تخلف، دیگر اجازه ورود نخواهیم داد.
مدیرکل دفتر زیستگاه‌ها و امور مناطق سازمان حفاظت محیط زیست، کمبود محیطبان برای گشتزنی و وسعت زیاد منطقه را نبود محیطبان در برخی نقاط بیان می‌کند و می‌گوید: محدودیت نظارت و کمبود نیروها، موجب می‌شود که برخی افراد، به مرور مسیرهایی را شناسایی کنند و هر دفعه، به آنجا می‌روند. مثلاً در منطقه 200 هزار هکتاری حدود 8 مأمور وجود دارد. به همین جهت ممکن است در برخی مناطق، نظارت تام وجود نداشته باشد.
اقتدار، در پاسخ به راهکار این‌گونه تخلفات، به گزارش‌های مردمی اشاره می‌کند و بیشتر پیگیری‌های تخلفات را گزارش‌های مردمی می‌داند و می‌گوید: مردم در صورت مواجهه با تخلفات اینچنینی، به ما اعلام کنند و پیگیر تخلفات تا حصول نتیجه شوند.
به گفته او، مناطق حفاظت شده، ‌زون‌بندی دارند. طبق نتایج مطالعات مدیریت منطقه، زون تفرج گسترده و متمرکز معرفی شده و تفرج در این زون‌ها با شرایط و ضوابط اعلام شده از سوی محیط زیست صورت می‌گیرد. به عنوان نمونه، حضور تورها در زمان گاوبانکی (فصل جفتگیری) مرال ممنوع است، اگر مأموران محیط زیست افرادی را مشاهده کنند باید آنها را خارج کنند. اما در برخی مناطق مثل منطقه حفاظت شده ورجین، در شمال تهران، که نزدیک جاده و محل گردشگری مردم در آخر هفته‌ها است، نمی‌توانیم تمام موارد را اجرا کنیم.