منطقه ترکمن صحرا و خالد نبی بر اثر بی‌آبی رنگ باخت
شمال گلستان خاکستری شد
نیلوفر منصوری
خبرنگار
تصور کم‌آبی، در نوار مخملی و سبز شمالی استان گلستان که گردشگران بیشتر به نام منطقه «خالد نبی» می‌شناسند، بسیار دور از انتظار بود، آن هم تنها با فاصله یک سال. گردشگرانی که سال گذشته میهمان سرسبزی خالد نبی بودند، تصاویر پخش شده از منطقه همیشه سبز خالد نبی که به رنگ خاکستری در آمده بود را منکر شدند و آنچه به چشم می‌دیدند، باور نکردند.
حمید سلامتی، مدیرکل منابع طبیعی و آبخیزداری گلستان اما تصویر منتشر شده از بهار سال 1402 منطقه خالدنبی را تأیید می‌کند و به «ایران» می‌گوید: «این استان با ۸۶۲ هزار هکتار مرتع در خطر بیابانی شدن است.»
استان گلستان با آن طبیعت سرسبز و جنگل‌های زیبای هیرکانی، چند قدمی با خشکسالی و پدیده بیابانی شدن فاصله ندارد. مطابق گفته‌های سلامتی، در زمان حاضر بیابان‌های این استان شمالی ۳۰۶ هزار هکتار تخمین زده می‌شود که در حوزه شهرستان‌های گنبدکاووس، مراوه تپه، گمیشان و آق‌قلا قرار دارد.
سلامتی، وضعیت موجود در اخبار و عکس‌های منتشر شده در فضای مجازی را طبیعی می‌داند و می‌گوید: در گذشته میزان بارندگی در شمال گلستان حدود 250 میلیمتر بوده اما در سال‌های اخیر با کاهش 40 درصدی به 150میلیمتر رسیده است.
عوامل تشدید بیابانی شدن مراتع گلستان
مدیرکل منابع طبیعی گلستان آژیر بیابانی شدن گلستان را به صدا در می‌آورد و می‌گوید: پوشش ضعیف گیاهی در مراتع و دیم‌زارهای شمالی استان، همجواری با کشور ترکمنستان و دو صحرای معروف بالاخان و قره قوم و وقوع پدیده ریزگرد از جمله معضلاتی است که باید برای آن تدابیری اتخاذ شود.
این مسئول با اشاره به اسکان ترکمن‌های بومی در مناطق قشلاقی می‌گوید: ترکمن‌ها به دامداری سنتی اشتغال دارند و عرف این نوع دامداری، داشتن مراتع قشلاقی، میان‌بند و ییلاقی است. اما این دامداران از قدیم فقط یک مرتع قشلاقی را در اختیار دارند و طبیعی است که با وجود دام مازاد و دوبرابر شدن ظرفیت مجاز در مرتع، فشار بر این مراتع بیشتر شده است زیرا این مراتع جوابگوی دام سنتی نیستند.
او می‌گوید: در جوار مراتع شمالی استان گلستان که از درجه علوفه‌ای خوبی نیز برخوردار نیستند، حدود 300 هزار هکتار اراضی دیم وجود دارد. دامداران در فاصله اردیبهشت تا مهر به عرصه‌های گندم و جو می‌رفتند اما امسال به‌دلیل خشکسالی و حاکم شدن دمای منهای 10 درجه در شمال استان، بذرهای کاشته شده، یا سبز نشدند یا در اثر سرمازدگی از بین رفتند.
مدیرکل منابع طبیعی و آبخیزداری گلستان، در خصوص تبعات و آثار خشکسالی و ریزگرد می‌گوید: علاوه بر ایجاد بیماری‌های تنفسی و ریوی، در زمینه اکسیژن‌گیری بر جنگل‌های جنوب استان نیز تأثیر می‌گذارد و به لحاظ فیزیولوژیکی، درختان جنگلی را ضعیف می‌کند که این ضعیف شدن باعث بروز آفات، امراض و بیماری‌ها می‌شود.
آشفتگی اقلیمی و افزایش دما، یک بحث جهانی است و مختص ایران نیست و در سطح جهان اتفاق افتاده است. موضوعی که در کشور ما به‌دلیل قرارگیری در زمره مناطق خشک و نیمه‌خشک جهان بیش از کشورهای دیگر خود را نشان می‌دهد. سلامتی می‌گوید: ایران فقط ، قطعه‌ای نزدیک به یک میلیارد و 800 هزار هکتار نوار جنگلی هیرکانی را در شمال کشور دارد. بقیه مناطق کشور در منطقه نیمه خشک جهان قرار گرفته است. بنابراین اثرات کاهش بارندگی زودتر خودش را نشان می‌دهد بخصوص در سال‌جاری که استان گلستان جزو سه استانی شد که بیشترین کاهش بارندگی و خشکسالی را داشته است.
گلستان متضاد بیابان
چالش گلستان با واژه متضادش به نام بیابان، به سختی قابل تصور است؛ چالشی که حتی کارشناسان برجسته این حوزه نیز به آن اذعان دارند. رئیس دانشکده منابع طبیعی و محیط زیست علوم و تحقیقات این وضعیت را بسیار عجیب و غیرقابل باور می‌داند و به «ایران» می‌گوید: برای من قابل تصور نیست که در عرض یکسال با چنین صحنه‌ای مواجه شویم.
هادی کیادلیری با بیان اینکه عوامل اقلیمی، زمین‌شناسی و زیستی در این زمینه تأثیرگذار هستند، می‌گوید: اثرات عوامل اقلیمی و زمین‌شناسی در بلندمدت است و طی یک سال اتفاق نمی‌افتد. به‌دلیل تأثیر شتاب و شدت عوامل اقلیمی، تخریباتی که در اکوسیستم‌ها ایجاد شده، توانایی و مقاومت آنها را با شرایط سخت زیست محیطی کاهش داده است. اما او مهم‌ترین عامل را، عوامل زیستی می‌داند و می‌گوید: عوامل زیستی، عوامل زنده هستند. انسان، به‌عنوان یکی از مهم‌ترین و اصلی‌ترین عوامل می‌تواند یک اکوسیستم را در زمان کم، کاملاً دگرگون کند. عوامل دیگر مثل آفت و بیماری‌ها نیز مرگ دسته‌جمعی را ایجاد می‌کند. مرگ بلوط که قبلاً در جنگل‌های زاگرس بود، اکنون به جنگل‌های گلستان زده است.
مراتع فقیر
محیط زیست استان گلستان از نظر این استاد دانشگاه بسیار شکننده است. آنگونه که کیادلیری می‌گوید: کاهش بارندگی، اقلیم نامناسب، چرای بی‌رویه و وجود دام‌های زیاد به‌دلیل سبک زندگی سنتی در تخریب این محیط تأثیرگذار هستند. اکثر مراتع آن، فقیر محسوب می‌شوند و این عوامل به همراه افزایش دما به راحتی می‌تواند آن را به مناطق بی‌آب و علف و بیابانی تبدیل کند.
او با بیان اینکه، بیابان و کویر از مراتع در حال پیشروی به سمت مازندران است، می‌گوید: خشکسالی در فلات مرکزی به شکل پایین رفتن سفره‌های آب زیرزمینی دیده می‌شود، اما در شمال ایران از ارتفاعات شروع و به پایین می‌آید. یخچال‌های باستانی از بین می‌روند، از حجم برف کاسته می‌شود، بارش‌ها فقط به‌صورت باران است و در نتیجه رودخانه‌های دائمی به فصلی تبدیل و چشمه‌ها قبل از موعد مقرر خشک می‌شوند.
گلستان برند اکوتوریسم ایران
دیده‌بان میانکاله نیز تصاویر منتشر شده درخصوص خشکسالی گلستان را در فضای مجازی واقعی می‌داند و به «ایران» می‌گوید: پوشش گیاهی امسال نسبت به سال‌های گذشته کاهش زیادی داشته است.
حر منصوری به «ایران» می‌گوید: هر چند این وضعیت نگران‌کننده است و تهدیدی برای اقتصاد منطقه محسوب می‌شود اما با توجه به شغل دامداری سنتی ساکنان صحرای ترکمن صحرا، می‌توان اقتصاد اکوتوریسم را در این مناطق فعال کرد.
به عقیده این فعال گردشگری که بیش از 15 سال در این منطقه برنامه‌های طبیعت‌گردی و اکوتوریسم اجرا می‌کند؛ با توجه به شرایط اکوسیستم و بارش‌های کم، باید تلاش کرد تا آسیب و نقصان درآمدی این افراد جبران شود. گردشگری مسئولانه و اکوتوریسم در این موارد به کاهش تنش‌های اقتصادی کمک می‌کند. اکوتوریسم یک سفر آگاهانه و مسئولانه است و به‌عنوان اقتصاد مکمل برای بهره‌برداری پایدار از منابع صورت می‌گیرد.
دیده‌بان میانکاله می‌گوید: یکی از پیش‌نیازهای مؤثر در فعالیت‌های فضای مجازی، کمک به حل مشکلات با هوش رسانه‌ای است. به گفته او، افرادی که در فضای مجازی فعالیت می‌کنند باید مطلع باشند که چه چیزی یا مطلبی را انتشار می‌دهند و آگاهانه‌تر به اینگونه مطالب بپردازند. انتشار این خبر و مقایسه تصاویر، بعد کوچکی از صحرای ترکمن است؛ همه صحرای ترکمن آن علفزار و گندم‌زارها نیست.
ویژگی خاک لس
کارشناس علوم خاک، درخصوص خاک صحرای ترکمن هم به «ایران» می‌گوید: این منطقه به‌دلیل جغرافیای خاص و اقلیمی، دارای پوشش نوعی از خاک موسوم به لس است که در هیچ جای دیگر کشورمان شناسایی نشده است. این نوع خاک، ابتدا در کشور آلمان و سپس چین شناسایی شد. از ویژگی‌های این نوع خاک بادرفتی و غالب بودن سیلت آن است.
به گفته ایمان سرابی، خاک از سه جزء رس، شن و سیلت تشکیل شده که سیلت از نظر اندازه و ویژگی مابین رس و شن قرار دارد. از دیدگاه کشاورزی هرچند خاک خوبی است، اما به همان شدت هم به فرسایش حساس است و رطوبت را در خود نگه نمی‌دارد.
این کارشناس ادامه می‌دهد: رطوبت خاک اگر از حد بحرانی خود عبور کند، داخل حفره‌های خاک می‌رود و موجب از دست رفتن و تخریب ساختار خاک می‌شود. در چین‌خوردگی و دامنه‌های کوه هزار دره، لس خاک بسیار زیاد است و به‌دلیل عدم نگهداشت آب، رطوبت کافی برای رویش مجدد بوته‌ها وجود ندارد. امسال به‌دلیل کاهش بارندگی این دره و چین‌خوردگی‌ها سرسبز نبودند.