نیلوفر منصوری
خبرنگار
 

محوطه 9 هزار ساله ازبکی محل زندگی روستانشین‌هایی بود که برای نخستین‌بار از خشت دست‌ساز و سیمان در این محوطه استفاده می‌کردند. آوازه ازبکی در جهان آنقدر بلند است که نمونه‌ای از نخستین خشت دست‌ساز بشر آن از سوی دولت ایران، در سال 2005 به سازمان ملل اهدا شد و هم‌اکنون در این سازمان نگهداری می‌شود. «سیامک صحافی» رئیس انجمن تاریخ و میراث ایرانیان اما به «ایران» می‌گوید: «تنها برنامه‌ای که تا الان در ازبکی و برای معرفی ازبکی انجام گرفته، برگزاری جشنواره خوراک و صنایع دستی است.» با او درباره ازبکی و ازبکی‌های ایران در نظرآباد به گفت‌وگو نشستیم. او اعتقاد دارد قابلیت ثبت جهانی ازبکی بیشتر از برخی سایت‌های در دست اقدام کشور است.
درباره تپه ازبکی چه چیزی لازم است که بدانیم؟
ازبکی محوطه باستانی گسترده‌ای است که از یک تپه بلند مرکزی (تپه الف معروف به دژ مادی) به ارتفاع ۲۶ متر از سطح زمین‌های اطراف تشکیل شده و در اطراف آن تعدادی تپه کوتاه با ارتفاع حدود 2 متر وجود دارد. برای این محوطه باستانی می‌توان وسعتی برابر 100 هکتار در نظر گرفت. این محوطه، یکی از ارزشمندترین محوطه‌های باستانی دنیا به شمار می‌رود که قابلیت‌های ثبت جهانی‌اش به مراتب بیشتر از برخی سایت‌های در دست اقدام کشور است. این محوطه باستانی، تپه‌های زیادی دارد، اما فقط ۱۰ تپه آن ارزشمند است که 6 تپه؛ یان تپه، جیران تپه، دوشان تپه، گوموش تپه، مارال تپه و تپه مرتفع ازبکی (دژ مادی) توسط دانشمند پرتلاش دکتر یوسف مجیدزاده (از سال ۱۳۷۷ تا ۱۳۸۴) کاوش شده است.
محوطه ازبکی در اواسط هزاره دوم پیش از میلاد شهر بزرگی بود. دژ مادی، در مرکز محوطه و روی بقایای باستانی و پیش از تاریخ، با حصاری عظیم به عرض ۷ متر، ارتفاع 26 متر در مساحتی بالغ بر 900 متر مربع ساخته شد. از این تاریخ تا پایان عصر پادشاهی مادها سه قلعه یا دژ دیگر روی ویرانه‌های نخستین قلعه بر پا شد. دژ مادی در تاریخ ۸ مهر ۱۳۵۲ با شماره ۹۵۵ در فهرست آثار ملی ایران به ثبت رسیده‌ است. این تپه‌ها و آثار آن بقایای دیگری که هنوز زیر خاک مدفون هستند، ثابت می‌کنند ساکنین وقت آن هوشمند، شخصیت‌دار و تمدن‌ساز بودند.
چه آثاری درخصوص تمدن‌ساز بودن اهالی این روستا وجود دارد؟
از شاخص‌ها و شگفتی‌های بی‌بدیل ازبکی‌نشینان می‌توان به ساخت معبد رنگین یان‌تپه، خشت‌های 9 هزار ساله به‌عنوان اولین خشت دست‌ساز بشر، لوح آغاز عیلامی (سند همکاری تجاری ازبکی و شوش در 6 هزار سال پیش)، دستیابی ساکنان پیش از تاریخ محوطه ازبکی به سیمان برای اولین بار در تاریخ بشریت و بناهای آریایی‌ها اشاره کرد که در هیچ محوطه‌ای در دنیا رؤیت نشده است. تمدن‌ساز بودن ازبکی‌ها به معنای آن است که آثارشان برای اولین بار در دنیا تسری پیدا کرده است و این اهمیت ازبکی را بیشتر می‌کند.
چرا ازبکی روستایی هوشمند در هزارسال پیش به شمار می‌رود؟
ما ادعا داریم که هیچ روستا یا حتی شهری در 9 هزار سال پیش خشت (خاک و آب) ابداع نکرده و هیچ سازه‌ای برای نخستین‌بار در هزاران سال گذشته از سیمان بهره نبرده است. سند اقتصادی ازبکی و شوش که فاصله مکانی آنها حدود 1800 کیلومتر بوده، متعلق به 6 هزار سال پیش است که این مسأله نشان از هوشمندی و متمدن بودن ساکنین آن دارد. معبد رنگین و برخی اشیای بدست آمده مانند ظرف سه‌پایه ازبکی حاکی از تعامل با محیط‌‌زیست و بهره‌مندی روشمند از طبیعت دارد که افراد فاقد تخصص و آگاهی از تعامل با محیط زیست، نمی‌توانستند چنین چیزی بسازند.
با توجه به قدمت منطقه، چرا نظرآباد از نظر گردشگری تاریخی شناخته شده نیست؟
این را باید از متولیان امر و آنهایی پرسید که بی‌توجه به ظرفیت‌های مهم و حیاتی یک منطقه به برنامه‌های اشتباه روآورده‌اند و مراتب مهم منطقه را دست کم می‌گیرند. نظرآباد شهری است کهن که علاوه بر محوطه ازبکی، محوطه‌های مهم دیگری هم دارد اما دریغ از توجه حتی در حفظ شخصیت سایت‌های باستانی. در تقسیمات باستان‌شناسی، نظرآباد جزو دشت ساوجبلاغ محسوب می‌شد و هنوز هم برخی می‌گویند جزو دشت ساوجبلاغ است در حالی که می‌توان ادعا کرد که اینطور نیست زیرا به دلیل وجود محوطه ازبکی یا گازرسنگ، محوطه‌های حصار یک و دو، به نوعی شخصیتی مستقل‌تر از ساوجبلاغ دارند و به همین خاطر اهمیت فراوانی پیدا می‌کنند.
آیا از آثار باستانی و گنجینه‌های این منطقه مورد سرقت و تعرض افراد و قاچاقچیان قرار گرفته است؟
خبری دقیق از این موضوع ندارم. به هر حال چند سالی است که ازبکی بیشتر مورد توجه مردم و دولت قرار گرفته است. دولت به نوعی تولی‌گری و مدیریت محوطه را به عهده گرفته است.
با توجه به اهمیت تاریخی این محوطه چه تهدیدات و آسیب‌هایی در برابر این میراث فرهنگی کهن قرار دارد؟
با توجه به تشکیل دبیرخانه ثبت جهانی و انجام برخی کارهای مختصر، می‌توان گفت بی‌توجهی، نادیده گرفته شدن، بی‌برنامگی دستگاه متولی و نداشتن برنامه‌ای برای حل و فصل سند مالکیت، این محوطه را تهدید می‌کند. علاوه بر آن، دیده نشدن محوطه در سیاست‌های مهم فرهنگی استان، موجب تقلیل جایگاه این محوطه بی‌بدیل شده و یک سایت مهم به محل برگزاری جشن‌ها و برنامه‌هایی مانند فروش ‌آش تبدیل شده است. همچنین ورود بازدیدکننده بدون ایجاد بستر مناسب و قانونمند، بی‌توجهی به حل و فصل سند مالکیت (از شخصی به دولتی که هنوز سند رسمی آن به نام دولت صادر نشده است) که مانعی جدی در مسیر جهانی شدن است، از موارد دیگری است که می‌توان به آن اشاره کرد. این در حالی است که ازبکی به تنهایی مهم‌ترین، شاخص‌ترین و فاخرترین سایت باستانی استان و یکی از ظرفیت‌های توسعه صنعت گردشگری کشور به شمار می‌رود و از این‌رو به توجه ویژه‌ای نیاز دارد.
حفاظت از این مناطق تا چه حد دغدغه مسئولان استان است؟
با تمام احترامی که برای مدیران استان قائل هستم باید عرض کنم وضعیت کنونی این سایت مهم، بیانگر طرز نگاه مدیران و متولیان است. مکاتبات ما هم موجود است و پیگیری‌ها و کارزارها هم همینطور. در یک کلام باید بگویم حراست از سرمایه‌های ملی و مواریث فاخر کشور، تعهد، برنامه‌ریزی، تخصص و هم سعه صدر می‌خواهد؛ اما مهم‌تر از اینها عشق می‌خواهد.
برای گسترس و توسعه گردشگری چه فعالیت‌هایی در این منطقه صورت گرفته و چه فعالیت‌هایی باید صورت بگیرد؟
برای توسعه گردشگری در نظرآباد، کار خاصی صورت نگرفته است. نظرآباد ظرفیت گردشگری صحرایی و تاریخی دارد و برای توسعه آن باید موارد و مسائل مرتبط با ازبکی که در بالا به برخی از آنها اشاره شد، حل و فصل شود. بی‌‌ازبکی در این شهرستان هیچ کاری جواب نمی‌دهد.