با بسته شدن سد رودشتین، برف و باران زمستانه هم به داد تالاب معروف اصفهان نرسید
«گاوخونی» تشنه یک قطره آب
نیلوفر منصوری
خبرنگار
تالابی که در سال ۱۳۵۳ به فهرست تالاب‌های ارزشمند کنوانسیون رامسر ملحق شده بود، اکنون در خشکی کامل به سر می‌برد. این را معاون محیط زیست طبیعی و تنوع زیستی اداره کل حفاظت محیط زیست اصفهان به «ایران» می‌گوید: در اواخر بهمن و اوایل اسفند 1401 دو بار رهاسازی موقت به سمت تالاب گاوخونی صورت گرفته است و در این بازه زمانی حدود 8 -7 میلیون متر مکعب آب وارد این تالاب شد اما با بسته شدن سد رودشتین اکنون حتی این لکه‌های کوچک آب نیز در گاوخونی وجود ندارد.
باوجود اینکه قرار بود جریان نسبی آب رودخانه زاینده‌رود به سمت پایین دست و تالاب جریان داشته باشد، اما این اتفاق نیفتاد و سد رودشتین کامل بسته شد. علاوه بر آن برداشت‌های غیرمجاز را هم باید به این وضعیت ناپایدار اضافه کرد.
حسین اکبری می‌گوید: با وجود مطالبه‌گری مردمی و پیگیریهای محیط زیست و رسانه‌ها، طی دو دهه اخیر حقابه تالاب گاوخونی تأمین نشده است. همچنین در سال گذشته پیگیریهای زیادی برای این امر صورت گرفت.
او می‌گوید: با توجه به اینکه ذخایر سد زاینده‌رود تا بهمن ماه در حداقل ممکن قرار داشت، بارش‌های حداکثری در بهمن ماه موجب شد که در بالادست استان و سرشاخه‌های زاینده‌رود ذخیره سد بسیار خوب رشد کند. علاوه بر آن ذخیره برف نیز عالی است.
به گفته اکبری، با توجه به اتفاقات اخیر، امیدوار بودیم که با بازگشایی رودخانه زاینده‌رود و جریان آب در زمین‌های کشاورزی، بخشی از حقابه تالاب گاوخونی نیز رهاسازی شود اما عملاً این اتفاق نیفتاد.
باز و بسته شدن سد
آنگونه که معاون محیط زیست طبیعی و تنوع زیستی اداره کل حفاظت محیط زیست اصفهان می‌گوید: سال گذشته دو بار رهاسازی آب در این منطقه صورت گرفته است. یک بار در 30 بهمن ماه و بار دوم در هشتم اسفند ماه. در موج اولیه که کوتاه بود موجب شد که سد رودشتین که تا آن موقع ذخیره چندانی نداشت، وضعیت بهتری داشته باشد. با توجه به اینکه این سد تا تالاب گاوخونی 80 کیلومتر فاصله دارد تا 10 متر مکعب دبی داشت اما به سرعت این دبی پایین آمد. در هشتم اسفندماه، بار دیگر سد بازگشایی شد و با توجه به روان‌آب‌های داخل حوزه‌ای از جمله شوردهاقان، وضعیت آبی خوبی صورت گرفت. هنوز هم با گذشت حدود 45 روز رودخانه شوردهاقان جاری است اما با بسته شدن سد رودشتین، تالاب گاوخونی خشک شد.
او علاوه بر آن، برداشت غیرمجاز را هم در این زمینه بی‌تأثیر نمی‌داند و می‌گوید: در اسفندماه 1401 حدود 7 تا 8 میلیون متر مکعب آب به تالاب رسید. یعنی حدود 7 درصد از وسعت تالاب و معادل 3200 هکتار از پهنه 47 هزار هکتاری تالاب تا حدی مرطوب شد و حتی برخی لکه‌های تالاب هم با عمق چند سانتی به صورت لکه‌ای آبدار شده بود. ولی وقتی سد بسته شد و بندهای زیرآب باز شد باوجود قول‌هایی که به‌ثمر ننشست و عملیاتی نشد به سرعت این آب به حداقل ممکن و به 250 لیتر در ثانیه به گاوخونی رسید. در حال حاضر که با شما صحبت می‌کنم، هیچ آبی به تالاب نمی‌رود اما محیط زیست با توجه به فعالیت قانونی و نظارتی خود این وضعیت را پیگیری می‌کند و به دنبال گرفتن حقابه است.
به گفته او، باز و بسته شدن سد، بستگی به ذخایر سد زاینده‌رود دارد اما قطعاً از نظر زیست محیطی و زیست بومی بسیار اثرات منفی بر تنوع حیات وحش، پایداری منطقه، جذب گردشگر و همچنین بهداشتی دارد. او اثرات نامطلوب خشکی پهنه زاینده‌رود را علاوه بر این موارد گردوغبار و ریزگرد می‌داند و می‌افزاید: این موارد تهدیدات بزرگی محسوب می‌شوند اما با این شرایط نه تنها کارکردهای ارزشمند زیست بومی را از دست می‌دهیم بلکه مشکلات دیگر از جمله پدیده فرونشست در دشت اصفهان را نیز تشدید می‌کند.
به اعتقاد این مسئول، اسم حقابه زیست محیطی باید تغییر کند و حقابه پایداری سرزمین باشد، زیرا اگر آبی در جریان نباشد، نتایج چندجانبه آن زیانبار است. او امیدوار است که با پیگیری‌ها و اقدامات در دست اجرا بتوان در سال 1402 حقابه تالاب را به صورت مرحله‌ای دریافت کرد.
حقابه گاوخونی چقدر است؟
حداقل آب مورد نیاز برای حفظ تالاب که در جداول اعلام شده 176 میلیون متر مکعب در ورودی تالاب است. مدیرکل دفتر حفاظت و احیای تالاب‌ها در سازمان حفاظت محیط زیست نیز در این زمینه معتقد است که تالاب گاوخونی در سال آبی جاری تنها حدود 8 میلیون متر مکعب حقابه دریافت کرده که در مقایسه با نیاز تالاب میزان ناچیزی است. آرزو اشرفی‌زاده به «ایران» می‌گوید: سد رودشتین، آخرین سد سازه‌ای در رودخانه زاینده‌رود و برای تنظیم آب بخش کشاورزی شرق اصفهان است که آب را به داخل کانال‌های کشاورزی هدایت می‌کند. بعد از آن هم ایستگاه هیدرومتری بند شاخ کنار در تالاب گاوخونی برای اندازه‌گیری ورودی آب به تالاب است.
اشرفی‌زاده می‌افزاید: بعد از بارش‌های مناسب زمستان سال قبل و در اواخر بهمن و اواسط اسفند، با دو بار باز و بسته شدن سد، آب به اراضی کشاورزی شرق اصفهان رسید و در نتیجه بخشی نیز به تالاب جریان پیدا کرد. او میزان ورودی آب به تالاب را حدود 8 میلیون متر مکعب عنوان می‌کند و می‌گوید: در مقایسه با حقابه تالاب بسیار رقم ناچیزی است. در نتیجه نمی‌توان گفت که حقابه تالاب گاوخونی تأمین شده است.
تأمین آب شرب، برداشت آب از سدها برای مصارف صنعت و کشاورزی و رهاسازی حقابه‌های تالاب‌ها و دریاچه‌ها موضوعی است که همواره محل چالش و چانه‌زنی بوده است. اشرفی‌زاده می‌گوید: طبق قانون، تأمین آب شرب نخستین اولویت در این زمینه است و پس از آن تأمین آب محیط زیستی است.
به همین جهت او می‌گوید: پیگیریهای زیادی در این زمینه صورت گرفته است و با معاونت حقوقی ریاست جمهوری نیز مکاتباتی انجام داده‌ایم؛ اما متأسفانه آورد سال گذشته آبی در رودخانه زاینده‌رود، آورد مناسبی نبود. امسال وضعیت مناسب‌تری در این حوضه داریم و پیگیری می‌کنیم که حقابه گاوخونی را به صورت نسبی بتوانیم دریافت کنیم. وقتی آب در رودخانه زاینده‌رود جریان نداشته باشد، باز و بسته بودن سد رودشتین هم اتفاقی برای تالاب رقم نمی‌زند. آب باید در رودخانه جاری باشد که بتواند به تالاب برسد.
با وجود بارش‌های برفی او می‌گوید: برف‌ها در حال آب شدن هستند و در ارزیابی وضعیت سد زاینده‌رود نسبت به سال آبی گذشته ٣٥ درصد بهتر است ولی هنوز به نرمال بلندمدت نرسیده است. نیاز آب محیط زیستی بعد از آب شرب است و به جد در حال پیگیری و دریافت حقابه گاوخونی هستیم.