کارشناسان درباره گره‌زدن اقتصاد به منابع آبی هشدار دادند
برداشت بی‌رویه آب برای تولید پول
نیلوفر منصوری
خبرنگار
چند سالی می‌شد که کشور، بارش برف و باران را چندان به خود ندیده بود و حسرت دیدن برف و بر‌ف‌بازی به دل بسیاری از ایرانیان مانده بود. زمستان گذشته، اما بارش‌های برف، حتی استان‌های کم بارش را هم سفیدپوش کرد. این بارش‌ها تا حدی چشمگیر بود که مردم گمان می‌کردند خشکسالی را پشت سر گذاشته‌اند و سدها پر آب و کم‌آبی‌ها جبران شده است. ولی کارشناسان این حوزه، این موضوع را رد می‌کنند و می‌گویند: نباید فریب بارندگی‌های اخیر را بخوریم، به اعتقاد آنها زمین به حدی تشنه است که این بارش‌ها، عطش آب‌های زیرزمینی را کم نمی‌کند.
یک کارشناس محیط زیست با توجه به گذشت تقریباً 6 ماه و نیم از سال آبی جاری و کل ریزش‌های کشور در ماه‌های اخیر به «ایران» می‌گوید:«بارندگی‌ها کمتر از میزان میانگین درازمدت بوده و در حد نرمال هم اتفاق نیفتاده است.»
محمد درویش وضعیت بارندگی را در کشور متفاوت توصیف می‌کند و می‌گوید: «در غرب کشور از جمله استان‌های بوشهر، غرب استان فارس و استان اصفهان بارندگی‌های خوبی را شاهد بودیم. اما وضعیت بارندگی در برخی مناطق دیگر، کمتر از میانگین درازمدت بوده است. به گفته درویش، استان‌های مازندران، گیلان، گلستان و آذربایجان شرقی حدود 30 درصد خشکسالی دارند.»
او می‌گوید:« البته بارش‌ها در چهار استان کهگیلویه و بویراحمد، چهارمحال و بختیاری، بوشهر و اصفهان شرایط خیلی رؤیایی را رقم زد و سبب شد که رودخانه زهره، جراحی، مارون، دز، کارون، مند و زاینده‌رود وضعیت بهتری داشته باشند و از رشد 50 درصدی نسبت به سال گذشته برخوردار شوند.
وضعیت حجم آب در مخازن
درویش وضعیت مخازن سدها در مناطق مختلف کشور را متفاوت ارزیابی می‌کند و می‌گوید: درودزن و سد ملاصدرا در استان فارس، نسبت به سال گذشته در همین بازه زمانی، رشد 33 درصدی داشته و سد پیشین در سیستان و بلوچستان هم وضعیت بسیار خوبی دارد و از رشد 31 درصدی نسبت به سال گذشته در همین زمان، برخوردار است. اما چاه‌نیمه‌ها در همین استان وضعیت مناسبی ندارند و 58 درصد کمتر از سال گذشته آب را به خود دیده‌اند.
به گفته درویش، میانگین بارندگی امسال 162میلیمتر بوده، در حالی که میزان بارندگی در زمان مشابه سال قبل 182 میلیمتر بوده است.
دلایل بروز کم آبی و خشکسالی
ایران به دلیل قرار گرفتن در کمربند خشک و نیمه خشک همیشه میزان بارندگی کمتری نسبت به سایر کشورها دارد. با این وجود درویش می‌گوید که وابستگی ما به آب موجب شده تا برای تولید، فشار بیش از حدی را متوجه آب کنیم. به عبارتی به نظر او اقتصاد کشور حول محور آب تعریف شده است.
درویش ادامه می‌دهد: گذشته از مصرف بیش از حد آب و فرونشست، تغییر اقلیم نیز در این زمینه مؤثر است. به طور متوسط میزان ریزش‌ها کم و بارندگی‌ها از برف به آب تغییر کرده و دما نیز افزایش یافته است. اگر مدیریت و کارهای اشتباهی هم انجام ندهیم، طبیعی است که شرایط مشکل‌زاست، بنابراین باید برای مصارف به فکر تغییر چیدمان توسعه و بالفعل کردن مزیت‌ها باشیم.
به اعتقاد این کارشناس، در قالب رونق کسب و کارهای سبز مثل گردشگری طبیعت‌محور، توریسم سلامت، تغییر مبلمان شهری از خودرومحور به بوم‌محور و تشویق مردم به استفاده از دوچرخه به جای خودرو می‌توان از ایجاد جزیره گرمایی و تشدید اختلاف شب و روز کم کنیم. جزیره گرمایی، به پدیده‌ای گفته می‌شود که در طول فصل تابستان، ساختمان‌ها، خیابان‌ها و کل سطوحی که رنگ تیره دارند، گرما را جذب می‌کنند و با توجه به تیرگی اکثر معابر و سطوح کلانشهرها، این سطوح تیره رنگ باعث رشد این پدیده و افزایش دمای مناطق مسکونی می‌شود.
بارندگی‌های بی نظم
حسین آخانی در گفت‌وگو با «ایران» می‌گوید که بارندگی‌های سال گذشته از بی‌نظمی‌های خاصی برخوردار بود، به طوری که در برخی از حوزه‌ها، با بارش‌های خیلی عالی روبه‌رو و در برخی از مناطق با کاهش بارندگی غیرمتعارف و بسیار بد مواجه بودیم. به عنوان نمونه مناطقی مثل مازندران و گیلان که به ریزش‌های بارانی معروف هستند از استان‌های خشک و کم باران کشور مثل کهگیلویه و بویراحمد، چهارمحال و بختیاری، بوشهر و خوزستان بارندگی کمتری را تجربه کردند که وضعیت را بسیار تأسف‌آور کرده است. او می‌گوید: می‌توان گفت که در سال پیش‌رو با محدودیت‌های شدید آبی مواجه خواهیم شد. بنا به گفته این فعال محیط زیست، مناطق حساسی مثل تهران نیز با کاهش بارندگی مواجه بود و طبیعی است که برای سال آینده محدودیت‌ها بسیار بیشتر خواهد شد. او وضعیت حوضه آبخیز ارومیه را اسفناک توصیف می‌کند و می‌گوید: طبق آمار ارائه شده، پیش‌بینی می‌شود که وضعیت آن بدتر، روند خشکی آن بیشتر و مساحت دریاچه کمتر خواهد شد.
اقلیم پیچیده ایران
یکی از مهمترین ویژگی‌های اقلیمی ایران، غیرقابل پیش‌بینی بودن آن است، موضوعی که از نظر آخانی تازگی ندارد. کشور ما در سالهای گذشته، سالهای پرآب و سالهای کم آب و خشک، زیاد داشته است. این ویژگی‌های اقلیم قاره‌ای است که با استفاده از آن نمی‌توان وضعیت آبی را پیش‌بینی کرد. دانشمندان این وضعیت‌ها را به تغییر اقلیم نسبت می‌دهند و معتقدند که نتیجه این بی‌نظمی‌ها این‌گونه است که استان‌ها و مناطق مرطوب، گاهی از بارش‌های نامناسب و کمی برخوردار می‌شوند و برعکس در مناطق کم آب و خشک کشور، بارش‌های مناسب و خوبی صورت می‌گیرد.
او با بیان اینکه کشور ما اقلیم پیچیده‌ای دارد و از جبهه‌های متعدد و کلان کره زمین و منطقه تأثیر می‌پذیرد، می‌گوید: این بی‌نظمی‌های بارز، طبیعی است. برای همین است که او می‌گوید: در برنامه‌ریزی‌های کشور، نخست باید این وضعیت بی‌نظمی را بپذیریم و با توجه به این محدودیت‌های اقلیمی برنامه‌ریزی کنیم. نه با بارش‌های مقطعی بیش از حد، خوشحال شویم و نه خشکی‌های مداوم ما را بیش از حد نگران کنند. باید تاب‌آوری خودمان را بالا ببریم.
5 سد استان تهران فقط 16 درصد آب دارد
او وضعیت مخازن سدها را طبق آمار موجود، وضعیت مناسب و خوبی نمی‌داند و می‌گوید: فقط بعضی از سدها میزان آب قابل توجهی را تجربه کردند. سد زاینده‌رود که سال گذشته با کاهش آب مواجه بود، امسال تجربه خوبی کسب کرده است. سد مارون و گلپایگان هم همین وضعیت را دارند اما باقی سدهای کشور، از وضعیت خوبی برخوردار نیستند. 5 سد استان تهران فقط 16 درصد آب دارد و میزان وضعیت آبی آن نسبت به سال گذشته 21 درصد کمتر شده است. همچنین سدهای استان خراسان رضوی نیز از اختلاف بسیار زیادی نسبت به سال گذشته برخوردار هستند. این وضعیت نشان می‌دهد که آب کشور را نمی‌توان به سد وابسته کرد و شرایط بسیار ناپایدار است.
تقویت آبخوان‌ها
سیاست مدیریت سد، از نظر آخانی، در درازمدت یک سیاست شکست‌خورده است؛ او می‌گوید:«وظیفه ما در چنین شرایطی افزایش شناخت، بالا بردن تاب‌آوری و برنامه‌ریزی در قبال مخاطرات جدی است؛ مخاطراتی که آینده ایران را تهدید می‌کند و یکی از برنامه‌های ما باید تأمین آبخوان‌ها باشد. آبخوان‌هایی که در سالهای اخیر با تراز منفی مواجه و اکثرشان تخلیه شده‌اند. آثار تخلیه آبخوان‌ها بسیار خطرناک است. در آینده به دلیل عدم دسترسی به آب‌های زیرزمینی علاوه بر آسیب رساندن به زیست بوم، با تغییر الگوهای جمعیتی و مهاجرت‌های ناخواسته مواجه خواهیم شد و فرونشست زمین، تبعات امنیتی، ایجاد کانون‌های بیشتر ریزگردها، سیلاب‌های متعدد، تورم‌های شدید محصولات کشاورزی و گرمای بی‌سابقه را برای کشور به دنبال دارد. بر همین اساس تأکید بر مدیریت سازه‌ای آب، امنیت آبی برای ایران ایجاد نمی‌کند.»
به اعتقاد او نباید منابع آبی خود را با سدسازی در معرض تبخیر یا بهره‌برداری افراطی قرار داد. به عبارتی در این سرزمین نمی‌توان همزمان هم کشاورزی و صنعت را گسترش داد و هم با افزایش نیاز برای جمعیت بیشتر به منابع محدود فشار سنگین وارد کرد.