گزارش «ایران» از بررسی مبحث ارث در نظام حقوقی ما
طعمه «ارث» برای از هم پاشیدن خانواده ها
ارث حفظ بنیان خانواده‌ها در سال‌های قدیم به اندازه‌ای مهم بود که بیشتر اعضای فامیل سعی می‌کردند با چشم‌پوشی و بخشش و استفاده از قدرت و پادرمیانی ریش‌سفیدهای اقوام به نوعی پیوندهای خانوادگی را حفظ کنند اما حالا به مرور زمان با بالارفتن تورم و افزایش مشکلات اقتصادی و به موازات آن کاهش فرهنگ همبستگی در میان خانواده‌ها، شاهد هستیم که دامنه مشکلات در حوزه ارث افزایش یافته و موجب ازدیاد پرونده‌ها و بطلان وقت سیستم قضایی کشور شده است
مهسا قوی‌قلب
خبرنگار
ارث مبحثی است که از دیرباز در فرهنگ ما وجود داشته و از همان زمان‌های قدیم نیز مسبب اختلافات درون خانوادگی زیادی شناخته می‌شد، هر چند حفظ بنیان خانواده‌ها در سال‌های دور به اندازه‌ای مهم بود که بیشتر اعضای فامیل سعی می‌کردند با چشم‌پوشی و بخشش و استفاده از قدرت و پادرمیانی ریش‌سفیدهای اقوام به نوعی پیوندهای خانوادگی را حفظ کنند اما حالا به مرور زمان با بالارفتن تورم و افزایش مشکلات اقتصادی و به موازات آن کاهش مراودات در میان خانواده‌ها، شاهد هستیم که دامنه این مشکلات افزایش یافته و موجب ازدیاد پرونده‌ها و بطلان وقت سیستم قضایی کشور شده است. از سویی دیگر، پایین بودن آگاهی‌های حقوقی نیز می‌تواند به دلنگرانی‌ها یا مغبون شدن افراد بازمانده منجر شود، از این رو در درجه اول کار فرهنگی و در درجه بعدی افزایش آگاهی‌های حقوقی می‌تواند در کاهش آمار پرونده‌های مربوط به ارث مؤثر باشند. در این خصوص اغلب پرسش‌های زیادی بعد از فوت افراد یا حتی در زمان حیات در خصوص وصیتنامه ایجاد می‌شود که دانستن آن‌ها می‌تواند مشکلات حقوقی را در این حوزه کاهش دهد.
دکترمحسن میرزایی، حقوقدان و وکیل دادگستری، ابتدا با اشاره به قانون مدنی در خصوص ارث، به «ایران» توضیح می‌دهد: بر اساس قانون هر شخصی می‌تواند منافع مال خود را برای بعد از فوت به شخصی تملیک کند، همچنین به شخصی که کارهای متوفی را انجام می‌دهد، وصی می‌گویند و در حقیقت به وصی مالی تعلق نمی‌گیرد و اداره امور متوفی را برعهده دارد.
وقتی که می گوییم، شخصی وصیت می‌کند، معمولاً این سؤال اذهان را درگیر می‌کند که آیا یک نفر می‌تواند کل مال خود را وصیت کند؟ بر اساس قانونی مدنی و مبانی فقهی هر شخصی صرفاً حق دخالت به اندازه یک سوم از اموال خود را دارد. دو سوم دیگر برای وراث باقی می‌ماند و الزاماً باید باشد.
در خیلی از فیلم‌ها می‌بینیم که فردی فرزند خود را از ارث محروم می کند، میرزایی در پاسخ به این سؤال که آیا فردی می‌تواند فرزندش را از ارث محروم کند و هیچ مالی به آن فرزند نرسد، می‌گوید: طبق قانون مدنی این اتفاق تحت هیچ شرایطی امکان‌پذیر نیست، یعنی در هر حال ارث در قالب وصیتنامه به فرزند تعلق می‌گیرد اما در قالب وصیتنامه می‌توان بیشتر و کمتر وصیت کرد، آن هم برای یک سوم از کل اموال. در واقع در قالب وصیتنامه شخص می‌تواند، یک سوم اموال خود را به فرزند یا هر شخص دیگری تملیک کند. با ذکر مثالی می‌توان این موضوع را روشن‌تر کرد، در نظر بگیرید که پدری 3 فرزند دارد و دارای دو خانه و یک ماشین است. وصیت می‌کند که ماشین بعد از فوت به دخترش برسد، در این صورت سنجش می‌شود ، اگر مازاد بر ثلث نباشد که مانعی ندارد اما در صورتی که مازاد بر ثلث باشد، اگر هرکدام از ورثه تأیید کنند، وصیتنامه تنفیذ می‌شود و از حق‌الارث او کم می‌شود؛ اما اگر تأیید نکنند تا همان یک سوم نافذ است.
حالا در نظر بگیرید، شخصی فوت می‌شود و بین فرزندان او، فرزند صغیر وجود دارد. این وکیل دادگستری در زمینه تقسیم ارث در چنین خانواده‌ای می گوید: طبق قانون اگر بین ورثه شخصی محجور باشد یعنی دختر زیر 9 ساله و پسر کمتر از 15 ساله باشد، در این زمان تقسیم ارث الزاماً باید در دادگاه صورت بگیرد، یعنی هر یک از ورثه باید دادخواست دهند. اگر فردی دادخواست ندهد ، طبق قانون می‌توان درخواست ابطال تقسیم نامه ارث را که از دادگاه نبوده، داد.
چگونه می‌توان تمام مایملک را به دیگری به عنوان ارث واگذار کرد؟
حالا این سؤال مطرح می‌شود که چگونه شخص می‌تواند کل دارایی خود را به فرزند یا شخص دیگری به ارث تحت عنوان وصیت بدهد؟
میرزایی در پاسخ به این شبهه می‌گوید: شخص تنها می‌تواند یک سوم از مایملک خود را در قالب وصیت بدهد، تمام املاک یعنی صددرصد آن را در زمان حیات می‌توان به نام هر شخص دیگری زد ولی در قالب وصیتنامه این کار امکان‌پذیر نیست.
صلح عمری و فواید آن
در برخی از مواقع فرد می‌خواهد فرزند یا شخص دیگری از اموالش منتفع باشد اما نتواند آن را به فروش برساند، این حقوقدان در توضیح این مورد ، می‌گوید: هر شخصی در زمان حیات می‌تواند به هر مقدار از مال خود را تا وقتی که زنده است در اختیار فرزند یا فرد دیگری قرار دهد، آن هم از یک تا هرمقدار سال ولی طبق قانون مدنی ، صلح عمری، عقدی لازم است یعنی قابل فسخ نیست و تا وقتی که فرد عمر می‌کند، نافذ است و پس از آن یعنی بعد از فوت، عقد منفسخ می‌شود. این عقد زمانی انجام می‌شود که به عنوان نمونه پدری نگران این است که با به نام زدن مالی، فرزندش آن مال را به فروش برساند، در این صورت با صلح عمری نگرانی از فروش مال برطرف می شود، در عین حال هم فرزند می‌تواند تا وقتی که پدرش در قید حیات است، آن مال را در اختیار داشته باشد.
مالی که صلح عمری می‌شود هم می‌تواند برای فرزند باشد و هم برای هر شخص دیگری. مسأله‌ای که در این صلح مطرح است این که فرد صرفاً می‌تواند از آن مال استفاده کند و قدرتی برای فروش آن ندارد اما بعد از فوت به عنوان ارث مال در اختیار ورثه قرار گرفته و می‌توانند آن را به فروش برسانند. نوع دیگری از صلح هم وجود دارد به نام صلح رقبی، در این نوع از صلح که به مدت مشخص از یک سال تا هزار سال است، برای این موضوع کاربرد دارد که برخی می‌خواهند مدت صلح کوتاه باشد یا این که خیلی بلند باشد و برای نوادگان باقی بماند.
اگر یکی از ورثه خارج از کشور باشد، چه باید کرد؟
او در ادامه اضافه می کند: اگر یکی از ورثه خارج از کشور باشد باید وکالتنامه‌ای در قالب کاری به فردی بدهد تا او حق اداره کردن مال را داشته باشد ، این فرد هم می‌تواند از ورثه باشد و هم فردی خارج از ورثه و غریبه باشد. اینجا ممکن است سؤالی پیش بیاید مبنی بر این که آیا وکیل می‌تواند حق موکل را بخورد یا خیر؟ باید در جواب گفت که خیر نمی‌تواند چون ، چنانچه وکیل کاری را که به مصلحت موکل نباشد، انجام دهد، آن عمل نافذ نخواهد بود، مگر این که به وکیل اختیار تام داده شود. در این خصوص بهتر است که وکالتنامه‌های موردی داده شود و از دادن وکالت تام خودداری شود و قطعاً در وکالتنامه واژه کاری با عزل عنوان شود و این واژه‌ها در متن قید شده باشند. به مورد دیگری هم در بحث ارث می‌توان اشاره کرد، ممکن است یکی از فرزندان برای تقسیم حاضر نشود یا این که به عنوان مثال 10 ورثه یا بیشتر وجود داشته باشند اما تنها یک نفر بخواهد ارث را بگیرد و بقیه تمایل یا رضایت نداشته باشند. در این صورت همان یک نفر می‌تواند از دادگاه درخواست کند و تقسیم انجام می‌شود.
جعل اثر انگشت
یکی از سؤالات رایج در خصوص ارث ، مبحث اثر انگشت است. شاید در فیلم‌ها دیده باشیم یا حتی داستان‌هایی از بزرگترها یا سایرین شنیده باشیم ، مبنی بر این که از فرد هنگامی که به هوش نباشد، اثر انگشت گرفته شده و تمام اموال به صورت غیرمنصفانه بین ورثه تقسیم شده است، بدون این که شخص روح‌اش از این موضوع خبر داشته باشد، میرزایی در این باره توضیح می‌دهد: بر طبق قانون اصل بر صحت عمل حقوقی است البته تا زمانی که فرد در قید حیات است ، به عنوان مثال فردی از کسی در حال خواب اثر انگشت بگیرد و بعد از 15 ماه آن فرد در زمان هوشیاری وصیتنامه بنویسد در این صورت وصیتنامه جدید نافذ خواهد بود؛ اما چنانچه فرد فوت شده باشد و یکی از وراث مدعی شود که اثر انگشت جعلی و غیرواقعی است در این صورت باید اثبات کند که جعل صورت گرفته وگرنه اصل بر صحت است. در خصوص وصیتنامه اگر فردی محجور باشد ، کارشناس نظر می‌دهد که وصیت در دوران محجوریت یا همان مجنون بودن نوشته شده و وصیتنامه باطل می‌شود.
همسران چگونه ارث می‌برند؟
به گفته وکیل دادگستری، اگر پدر و مادر فرد متوفی زنده باشد و ایشان همسر و فرزند هم داشته باشد ، بر اساس قانون همگی ارث می‌برند. به این صورت که ابتدا سهم‌الارث پدر و مادر و سپس بقیه وراث داده می‌شود ، سهم‌الارث همسر در صورت داشتن یا نداشتن فرزند متغیر است ، اگر فرزند وجود داشته باشد، همسر به میزان یک هشتم ارث خواهد برد اما چنانچه فرزندی نداشته باشد، همسر به میزان یک چهارم از ارث بهره می‌برد.