بیتا  میرعظیمی
خبرنگار

میانکاله که روزگاری یکی از مهم‌ترین زیست‌بوم‌های حیات‌وحش و زیستگاه بسیاری از پرندگان مهاجر به‌شمار می‌رفت، حالا به کویری خشک و شوره زار تبدیل شده است! فیلم و عکس‌های منتشر شده عمق فاجعه رخ داده در یکی از 9 ذخیره‌گاه زیست‌کره و اولین تالاب ثبت‌ جهانی ایران در فهرست کنوانسیون رامسر را به اثبات می‌رساند. تالابی در منتهی‌الیه جنوب‌شرقی دریای مازندران که در دهه‌های اخیر با مشکلات بسیاری دست و پنجه نرم کرده و بلاهایی نظیر خشکسالی، آتش‌سوزی‌ و تلفات پرندگان را پشت سر گذاشته است. طبق گفته رئیس پیشین اداره ذخیره‌گاه میانکاله به «ایران»، اگرچه بخشی از خشکیدگی و تبدیل تالاب به شوره زار ناشی از کاهش تراز آب دریای خزر و تغییرات اقلیمی است، اما به‌دلیل ورود فاضلاب و پساب‌ها به مناطق زنده تالاب و همچنین نرسیدن آب شیرین، کارکرد تالابی بخش‌های مختلف کاهش پیدا کرده و این اکوسیستم ارزشمند را در وضعیت نیمه موت قرار داده است. همچنین لایروبی خلیج گرگان اگرچه مؤلفه‌ای تأثیرگذار در خشکیدگی تالاب میانکاله محسوب نمی‌شود، اما در کنار مؤلفه‌های دیگر به خشکیدگی تالاب و تبدیل آن به شوره زار دامن خواهد زد. در این میان برخی از کارشناسان نیز اعلام کرده‌اند که با تشدید این وضعیت باید در آینده‌ای نزدیک شاهد برخاستن گردوغبارهای نمکی به سمت درختان هیرکانی و شهرهای اطراف باشیم. مدیر سابق مرکز ملی مطالعات دریای خزر این ادعا را شایعه‌ای بیش ندانسته و آن را کاملاً رد می‌کند. او در گفت‌و‌گو با «ایران» تأکید می‌کند رسوبات ماسه‌ای حوزه دریای خزر توانایی تبدیل به کانون گردوغبار را نداشته و تنها می‌تواند باعث تشکیل ناهمواری‌ها و تپه‌های کوچک ماسه‌ای شود.
طبق گفته «علی کلانه» رئیس پیشین اداره ذخیره گاه میانکاله، چنانچه فاضلاب و پساب‌های وارد شده به میانکاله، بدرستی تصفیه می‌شد و به عنوان یک منبع آب شیرین مورد استفاده قرار می‌گرفت، می‌توانست کارگشا بوده و حتی جان تالاب را نیز نجات دهد. اما متأسفانه این اتفاق در سال‌های گذشته رخ نداده و هنوز هم اهمیتی به این وجه ماجرا داده نمی‌شود!

لایروبی تأثیری بر تالاب ندارد
او کمیت آب تالاب میانکاله را وابسته به تراز دریای خزر دانسته و تأکید می‌کند: کیفیت و میزان آلودگی‌هایی که قرار است وارد تالاب شود قابل پیشگیری است. می‌توان آب سالم و شیرین تالاب را با انتقال بین حوزه‌ای و تصفیه فاضلاب‌های شهرهایی مانند بهشهر، گلوگاه و بندر ترکمن و.... تأمین کرد. در حقیقت این دو فاکتور برای زنده ماندن میانکاله اهمیت بسزایی دارد.
به اعتقاد رئیس پیشین اداره ذخیره‌گاه میانکاله، لایروبی خلیج گرگان هیچ تأثیر مثبتی بر تالاب نداشته و این اتفاق در بهترین حالت هیچ کارکردی برای میانکاله دربرنخواهد داشت. طبق آمار منتشر شده از سوی کارشناسان، چنانچه لایروبی به صورت مهندسی و دقیق در هر 3 کانال تالاب انجام شود می‌توان انتظار افزایش 10 درصدی از کیفیت آب تالاب داشت. در صورت تکمیل تنها یک کانال لایروبی می‌توان شاهد بهبود 2-3 درصدی کیفیت آب بود. نکته اینجاست که همین میزان اندک نیز تنها 2-3 سال ماندگاری داشته و بار دیگر به وضعیت سابق بارخواهد گشت. باید دوباره تأکید کرد که اگرچه لایروبی خلیج گرگان مؤلفه‌ای تأثیرگذار در خشکیدگی تالاب میانکاله به‌شمار نمی‌رود، اما در کنار مؤلفه‌های دیگر به خشکیدگی تالاب و تبدیل آن به شوره زار دامن خواهد زد.
او تأکید می‌کند: برای نجات میانکاله باید تنها حقابه‌اش پرداخت شده و بدون مداخله و دست‌اندازی انسان اجازه دهیم تا فرایند طبیعی اکوسیستم طی شود. در این شرایط است که می‌توان امید به نجات میانکاله داشت.

کاهش تراز آب دریای خزر
در همین حال «همایون خوشروان» مدیر سابق مرکز ملی مطالعات دریای خزر، نیز یکی از دلایل تبدیل تالاب میانکاله به شوره زار را گرمایش زمین و تبخیر آب موجود در خاک دانسته و به «ایران» می‌گوید: در نتیجه تغییرات اقلیمی، کاهش بارندگی و افزایش درجه حرارت اتمسفر، رطوبت تبخیر شده و با برجای ماندن نمک‌ها، منطقه تبدیل به شوره‌زار می‌شود.
او کاهش تراز آب دریای خزر را نیز در رخداد این وضعیت مؤثر دانسته و می‌گوید: از لحاظ دینامیکی خط مرزی میان آب لب‌شور دریا و آب شیرین زیرزمینی، به سمت دریا جابه‌جا می‌شود. در نتیجه با خشکیدگی آب‌های زیرزمینی، شوره‌زار تشدید می‌شود.
طبق گفته این پژوهشگر دریایی، فاضلاب ترکیبی از آب و مواد آلاینده میکروبی، فلزات سنگین و سموم بسیار خطرناک شیمیایی بوده و منجر به افزایش رطوبت خاک می‌شود. بنابراین نمی‌تواند در ایجاد شوره زار تأثیری داشته باشد؛ اما اگر آب فاضلاب تبخیر شود متأسفانه همراه با نمک، آلاینده‌های دیگر در زمین بر جای مانده و آن را تبدیل به شوره زار می‌کند.

مداخله در طبیعت ممنوع!
«همایون خوشروان» احتمال تبدیل تالاب میانکاله به کانون ریزگردها و حرکت آن به سمت درختان هیرکانی و شهرهای اطراف را رد کرده و می‌گوید: ریزگردها در مکانی رخ می‌دهد که دارای خاک دانه ریز باشد، مانند بیابان‌های اطراف تهران و... این دانه‌ها با هر تغییری به هوا بلند شده و گردوغبار نمکی را ایجاد می‌کند. اما رسوبات ماسه‌ای حوزه دریای خزر توانایی تبدیل به کانون گردوغبار را ندارند.
به اعتقاد مدیر سابق مرکز ملی مطالعات دریای خزر، تنها راهکار این است که برنامه عدم دخالت انسان در محیط طبیعی پیاده شود تا میانکاله، گمیشان و سایر مناطق کشور با شرایط طبیعی سازگار شود. البته این بدان معنا نیست که دست روی دست گذاشته و تنها نظاره‌گر باشیم؛ همین که انسان وارد محدوده و بستر تالاب نشود، بزرگ‌ترین کمک را به تالاب‌های خشک شده خواهد کرد. حقیقت آن است که دخالت انسانی باعث تشدید معضلات زیست محیطی جبران ناپذیر می‌شود؛ بر این اساس باید اجازه داد تا طبیعت با سازکاری که دارد، دوباره تالاب را به وضعیت سابق بازگردانده و آن را احیا کند. 

بــــرش

 لایروبی خلیج گرگان اگرچه مؤلفه‌ای تأثیرگذار در خشکیدگی تالاب میانکاله محسوب نمی‌شود، اما در کنار مؤلفه‌های دیگر به خشکیدگی تالاب و تبدیل آن به شوره زار دامن خواهد زد .