فریبا خان‌احمدی
خبرنگار

 ایران در مبارزه با بیماری‌های واگیر جایگاه کم‌نظیری دارد. این یک ادعا نیست بلکه بر اساس آخرین نسخه مقایسه شاخص‌های اصلی سلامت بین کشورهای منطقه EMRO (مدیترانه‌شرقی)، ایران در شاخص GGHE-D (درصدی از هزینه‌های سلامت جاری که از منابع عمومی دولت برای بهداشت عمومی تأمین می‌شود) رتبه اول را دارد، به‌ طوری که مدیرکل سازمان بهداشت جهانی در تعریف وضعیت شاخص‌های سلامت کشور جمله معروفی دارد که می‌گوید: «ایران رهبر بهداشتی در منطقه مدیترانه‌شرقی است و توانسته است با ارتقای خدمات بهداشتی، مرگ‌ومیر کودکان، زنان و بیماری‌های واگیر را کنترل کند.» با وجود آنکه مشکلات بهداشتی متعددی در منطقه مدیترانه شرقی (افغانستان، بحرین، جیبوتی، مصر، جمهوری اسلامی ایران، عراق، اردن، کویت، لبنان، لیبی، مراکش، عمان، پاکستان، فلسطین، قطر، عربستان‌سعودی، سومالی، سودان، سوریه، تونس، امارات‌متحده‌عربی و یمن) وجود دارد اما در این میان سازمان بهداشت جهانی رویکرد خوشبینانه‌تری نسبت به ایران در بحث کنترل بیماری‌های واگیر، پوشش واکسیناسیون، حذف و ریشه‌کنی بیماری‌های واگیر، کنترل مرگ‌ومیر نوزادان، کودکان زیر 5 سال و مادران باردار و... دارد، به‌ طوری که بررسی‌های به عمل آمده نشان می‌دهد شکل‌گیری شبکه بهداشتی کشور و گسترش آن، کاهش چشمگیر مرگ‌ومیر ناشی از دست‌کم 6 بیماری را رقم زد و آنها را به مرحله حذف رساند. در نتیجه پوشش نزدیک به 100 درصد ایمن‌سازی در برابر بیماری‌های واگیر، اغلب بیماری‌های واگیر در ایران ریشه‌کن یا کنترل‌شده‌اند و ایران در این زمینه جزو کشورهای پیشرو محسوب می‌شود. حالا کودکان ایرانی در نخستین سال‌های تولد برای مصونیت در برابر ۱۰ بیماری واکسن دریافت می‌کنند و پوشش سراسری واکسیناسیون در ایران به بیش از ۹۹ درصد رسیده است. هر چند آخرین گزارش جامع WHO-EMRO بیانگر این است که در بسیاری از شاخص‌ها در بین سه کشور اول منطقه قرار دارد و تنها در برخی شاخص‌ها از جمله شاخص مرگ نوزادان، مرگ زیر یک‌سال، مرگ زیر 5 سال و کمبود وزن هنگام تولد در بین 8 کشور منطقه مدیترانه‌شرقی قرار می‌گیرد. با توجه به اینکه واکسیناسیون مؤثرترین مداخله بهداشتی شناخته شده برای ارتقای سلامت کودکان است، دکتر سیدمحسن زهرایی، رئیس اداره بیماری‌های قابل پیشگیری با واکسن مرکز مدیریت بیماری‌های واگیر وزارت بهداشت، درمان و آموزش پزشکی در این باره به «ایران» می‌گوید: براساس برآورد وزارت بهداشت، میزان مرگ کودکان زیر ۵ سال کشور در سال ۱۳۵۷ برابر با ۱۵۴ در هزار تولد زنده بوده که در سال ۱۳۹۵ به حدود ۱۶ در هزار تولد زنده کاهش یافته است. از سوی دیگر دکتر زهرایی از احتمال ورود دو واکسن «پنوموکوک» و «روتاویروس» به برنامه واکسیناسیون کشوری از سال آتی خبر می‌دهد و می‌گوید در صورت تأمین اعتبار در بودجه سال آتی برای واردات این واکسن‌ها، دو واکسن پنوموکوک و روتاویروس به برنامه واکسیناسیون کودکان زیر یک سال اضافه می‌شوند.
وی در ادامه به کاهش واکسیناسیون در ماه‌های ابتدایی پاندمی کرونا اشاره می‌کند و می‌گوید: در بررسی‌های انجام گرفته از سوی وزارت بهداشت مشخص شد در دو ماه اول فروردین و اردیبهشت ۱۳۹۹ که روزهای نخست شیوع ویروس بود، پوشش واکسن‌هایمان نسبت به مدت مشابه سال قبل از آن حدود ۱۵ درصد کاهش یافته است، اما توانستیم تا حد زیادی جلوی این روند کاهشی را بگیریم و اقدامات ویژه‌ای انجام دهیم تا مانع کاهش پوشش واکسیناسیون شویم.
دکتر زهرایی همچنین از افزایش موارد سرخک در منطقه اظهار نگرانی کرده و عنوان می‌کند: در ۴ ماه اول سال 1401 رکورد ابتلا به سرخک در منطقه زده شد و سرخک به صورت انفجاری در کشورهای مرزی و شرقی کشور افزایش یافت که طبیعتاً این افزایش موارد در کشور ما هم مشاهده شد، زیرا سرخک محدود به یک کشور نمی‌شود و گسترش می‌یابد. در ایران نیز سال ۲۰۲۰ سه مورد سرخک داشتیم که این آمار در سال ۲۰۲۱ به ۱۰۲ مورد رسید و در ۴ ماه اول سال ۲۰۲۲ حدود ۱۴۶ مورد مبتلا به سرخک شناسایی کردیم.
نظام سلامت کشور نشان داده‌ با وجود پاندمی‌هایی از جمله کووید19، همواره سلامت را در اولویت قرار داده‌ است. حالا به‌ جایی رسیده‌ایم که آبله و فلج‌اطفال ریشه‌کن شده‌اند، یعنی دیگر رخ نمی‌دهند و سرخک، سرخجه مادرزادی، کزاز نوزادان، جذام و مالاریا حذف‌ یعنی به ریشه‌کنی نزدیک شده‌اند. حصبه، سل، دیفتری، سیاه‌سرفه و اوریون نیز در ایران کنترل‌ شده‌اند، یعنی از گسترش آنها جلوگیری شده است. خیلی از بیماری‌های دیگر هم هستند که حالا در میان ایرانیان فقط نامی از آنها باقی‌ مانده و دیگر کسی نمی‌داند اصلاً چه بودند و چه بلایی بر سر بیماران می‌آوردند و چقدر قربانی می‌گرفتند. از همه بیشتر ایران در حوزه مقابله با بیماری‌های واگیر سیاه‌سرفه، سرخک، کزاز نوزادی و هپاتیت «ب» با شاخص بالای سلامت و پوشش واکسیناسیون همگانی جزو کشورهای معیار و الگوی دنیا محسوب می‌شود. البته با پیشرفت دانش پزشکی ایران جزو ۱۰ کشور در جهان است که توانایی انحصاری ساخت واکسن فلج‌اطفال را دارد.

مرگ‌ومیر مادران هنگام زایمان باید به صفر نزدیک شود
امید به زندگی (از شاخص‌های مرتبط با افزایش متوسط عمر)، مرگ‌ومیر مادران، مرگ‌ومیر نوزادان، مرگ‌ومیر مرتبط با بیماری‌های مزمن و پارامترهای نشان‌دهنده سطح بهداشت عمومی، شاخص‌های مورد استفاده برای اندازه‌گیری وضعیت سلامت هستند که در این میان به اذعان یونیسف، بیش از ۸۵ درصد از جمعیت روستایی و مناطق محروم کشور به خدمات مراقبت‌های اولیه و برابری شاخص‌های بهداشتی در مناطق شهری و روستایی ایران دسترسی دارند. از طرفی این نهاد بین‌المللی در حوزه کودکان در گزارشی اعلام کرده است تنها کشور دنیا که  دوران جنگ شاخص‌های بهداشتی در آن ارتقا یافت و مرگ‌ومیر ناشی از بیماری واگیر نداشت، ایران است.
دکتر محمد رئیس‌زاده، رئیس کل سازمان نظام پزشکی کشور درباره وضعیت شاخص‌های سلامت کشور به «ایران» می‌گوید: شاخص طول عمر به‌عنوان یکی از مؤلفه‌های شاخص سلامت به 77 رسیده که حتی از میانگین جهانی هم بالاتر است. از سوی دیگر در کنترل بیماری سل، وبا و مالاریا موفق به ریشه‌کنی شدیم، درحالی که هنوز کشوری مانند نیجریه مرگ‌ومیر بسیار بالایی از نظر مالاریا دارد که حتی درخواست داشتند الگوی موفق خود را در آنجا  نیز پیاده کنیم.
 وی با اشاره به پوشش 99 درصدی واکسیناسیون در کشور می‌افزاید: میانگین دسترسی کودکان تازه متولد شده به واکسن هپاتیت «ب» در دنیا حدود 44 درصد است اما این رقم در ایران به پوشش 100 درصدی رسیده است و همه کودکان تازه متولد شده علیه هپاتیت «ب» واکسینه می‌شوند و به همین دلیل شاخص ابتلا به این بیماری در ایران از میانگین جهانی پایین‌تر است.
دکتر رئیس‌زاده درباره شاخص‌های کلیدی سلامت با تأکید بر اینکه مرگ‌ومیر نوزادان و مادران باردار پس از انقلاب تا ۱۰ برابر کاهش یافته است، عنوان می‌کند: مرگ‌ومیر نوزاد زیر یک ماه از ۱۰۰ نفر در هر ۱۰۰۰ تولد زنده به ۸ نفر در هر ۱۰۰۰ تولد زنده و همچنین مرگ مادران هنگام زایمان از ۲۰۰ در هر ۱۰۰ هزار به ۲۰ در هر ۱۰۰ هزار رسیده است. البته باید سعی کنیم همین آمار هم به صفر نزدیک شود.
در میان شاخص‌های سلامت آن‌طور که وزیر بهداشت، درمان و آموزش پزشکی اعلام کرده است ایران در شاخص دخانیات رتبه بالایی ندارد به طوری که ۱۳ درصد مرگ‌ومیرها در کشور به خاطر مواد دخانی است که ناشی از ارزانی و در دسترس بودن سیگار است، در همین حال طبق گفته دکتر بهرام عین‌اللهی هر چه بیمارستان، دارو، تجهیزات پزشکی و ابزار سلامت برای مردم ایجاد کرده اما نتوانیم از مصرف سیگار پیشگیری کنیم، گویی کاری از پیش نبرده‌ایم.